| دفترچه

ابن ابی‌اُوَیس می‌گوید: از دایی‌ام، مالک بن انس، شنیدم که می‌گفت:

"كانت أمي تُلبِسُني الثِّيابَ وتُعَمِّمُني وأنا صبيٌّ، وتوجِّهُني إلى ربيعةَ بنِ أبي عبدِ الرَّحمنِ، وتقولُ: يا بُنَيَّ، ائتِ مجلِسَ ربيعةَ فتعَلَّمْ من سَمتِه وأدَبِه قبل أن تتعَلَّمَ من حديثِه وفِقهِه."

«مادرم وقتی کودک بودم، مرا لباس می‌پوشاند و عمامه بر سرم می‌گذاشت، سپس مرا نزد ربیعة بن ابی عبدالرحمن می‌فرستاد و می‌گفت: پسرم، به مجلس ربیعه برو و پیش از آن‌که از حدیث و فقه او چیزی بیاموزی، از رفتار، منش و ادبش بیاموز.»

التمهيد لما في الموطأ من المعاني والأسانيد، ابن عبد البر، ج ۲، ص ۳۹۵.

امام احمد رحمه‌الله دوران کودکی خود را در پناه مادری دلسوز و مهربان سپری کرد؛ مادری که او را پرورش می‌داد، به سوی برتری سوق می‌داد و استعدادهایش را در آغوش حمایت خود نگه می‌داشت تا شکوفا شوند، رشد کنند و خاموش یا کم‌رنگ نگردند. نشانه‌های هوش و نبوغ از همان سال‌های کودکی در او آشکار بود؛ از همان زمان، قدرت حفظ و فراگیریِ علم در او بسیار گسترده و چشمگیر بود.

گاه می‌خواست خیلی زود از خانه بیرون برود، اما مادرش لباس‌هایش را می‌گرفت و می‌گفت: صبر کن تا مردم اذان بگویند، یا تا صبح شود. خانواده‌اش از همان کودکی برای او انتخاب کرده بودند که مردی دین‌دار باشد؛ ازاین‌رو او را به حفظ قرآن کریم سوق دادند، و او قرآن را حفظ کرد و در آن به تسلط کامل رسید.

مسائل الإمام أحمد وإسحاق بن راهويه، المبحث الثالث طلبه للعلم، ج ۱، ص ۵۷.

حافظ ذهبی ـ رحمه‌الله ـ یکی از عوامل استقامت و پایداریِ امام احمد بن حنبل ـ رحمه‌الله ـ را در دوران فتنهٔ خلقِ قرآن چنین بیان کرده است:

"الصَّدعُ بِالْحَقِّ عَظِيْمٌ، يَحْتَاجُ إِلَى قُوَّةٍ وَإِخْلاَصٍ، فَالمُخْلِصُ بِلاَ قُوَّةٍ يَعجِزُ عَنِ القِيَامِ بِهِ، وَالقَوِيُّ بِلاَ إِخلاَصٍ يُخْذَلُ، فَمَنْ قَامَ بِهِمَا كَامِلاً، فَهُوَ صِدِّيْقٌ، وَمَنْ ضَعُفَ، فَلاَ أَقَلَّ مِنَ التَّأَلُّمِ وَالإِنكَارِ بِالقَلْبِ، لَيْسَ وَرَاءَ ذَلِكَ إِيْمَانٌ - فَلاَ قُوَّةَ إِلاَّ بِاللهِ -."

«آشکارا و به حقّ صحبت کردن کار بزرگی‌ست که نیازمندِ دارا بودن "قدرت" و "اخلاص" است. انسان مخلص بدون "قدرت کافی" از انجام آن عاجز می ماند، و انسان نیرومند "بدون اخلاص" خوار و ذلیل می گردد. پس انسان صدّیق کسی است که با هر دوی آنها برای بیان حقیقت قیام کند. و هر کس ضعیف و ناتوان باشد، دست‌کم باید رنجِ درونی داشته باشد و در دل انکار کند؛ كه پس از این، دیگر ایمانی باقی نمی‌ماند. و لاَ قُوَّةَ إِلاَّ بِالله (هیچ نیرویی نیست مگر به یاریِ الله).»

سير أعلام النبلاء، ج ۱۱، ص ۲۳۴.

عبدالله‌بن‌عبّاس به سعیدبن‌جُبَیر رضی‌الله‌عنهما گفت:

"حَدِّثْ."

«حدیث نقل کن!»

سعید پرسید:

"أُحَدِّثُ وَأَنْتَ هَا هُنَا؟!"

«با اینکه شما اینجا حضور دارید، حدیث بگویم؟»

ابن عباس پاسخ داد:

"أَوَلَيْسَ مِنْ نِعْمَةِ اللهِ عَلَيْكَ أَنْ تُحِدِّثَ وَأَنَا شَاهِدٌ، فَإِنْ أَصَبْتَ فَذَاكَ، وَإِنْ أَخْطَأْتَ عَلَّمْتُكَ."

«آیا این از نعمت‌های خداوند بر تو نیست که در حضور من حدیث بازگو کنی؟
اگر درست گفتی که بسیار خوب، و اگر اشتباه کردی، تو را راهنمایی خواهم کرد.»

سير أعلام النبلاء، ج ۴، ص ۳۳۵.

پی‌نوشت: این روایت، افزون بر بُعد آموزشی، بر نکته‌ای لطیف نیز تأکید دارد: رعایت ادب علمی در برابر کسی که از نظر علم یا تقوا برتر است. امتناع اولیهٔ سعید بن جبیر از روایت، نشان ادب شاگرد در حضور استادی بزرگ چون ابن‌عباس است؛ و پاسخ ابن‌عباس هم نمونه‌ای از تواضع عالم راستین که نه تنها از پرسش و گفت‌وگوی شاگرد نمی‌رنجد، بلکه آن را نعمتی الهی و فرصتی برای پرورش علمی او می‌شمارد.

ابن مسعود رضی الله عنه خطاب به تابعین می‌گفت:

إِنَّكُمْ فِي زَمَانٍ كَثِيرٌ فُقَهَاؤُهُ قَلِيلٌ خُطَبَاؤُهُ قَلِيلٌ سُؤَّالُهُ كَثِيرٌ مُعْطُوهُ، الْعَمَلُ فِيهِ قَائِدٌ لِلْهَوَى، وَسَيَأْتِي مِنْ بَعْدِكُمْ زَمَانٌ قَلِيلٌ فُقَهَاؤُهُ كَثِيرٌ خُطَبَاؤُهُ كَثِيرٌ سُؤَّالُهُ قَلِيلٌ مُعْطُوهُ، الْهَوَى فِيهِ قَائِدٌ لِلْعَمَلِ، اعْلَمُوا أَنَّ حُسْنَ الْهَدْيِ في آخر الزمان خير من بعض العمل.

«شما در دوره‌ای به سر می‌برید که فقیهان (عالمان دین) آن زیادند، و خطیبان (سخنوران) آن کم‌اند؛ درخواست‌کنندگان کم، و بخشندگان و عطاکنندگان بسیارند. عمل در این دوره، راهبر (و مهارکننده‌ی) هوای نفس است.
اما پس از شما زمانی فرا خواهد رسید که فقیهانش کم، و خطیبانش بسیار است؛ درخواست‌کنندگان فراوان، ولی بخشندگان کم. هوای نفس است که در آن دوره، بر عمل چیره می‌شود.

بدانید که داشتن هدایت (و منهجِ) درست در آخرالزمان، از بسیاریِ اعمال ارزشمندتر است.»^۱

جعفر بن برقان می‌گوید:

یکی از همراهان ما برایم نقل کرد که مردی از قبیلهٔ حِمْیَر نزد ابن‌مسعود قرآن می‌آموخت. تعدادی از قریش به او گفتند:

"لَوْ أَنَّكَ لَمْ تَعَلَّمِ الْقُرْآنَ حَتَّى تَعْرِفَ."

«کاش فعلاً قرآن نمی‌آموختی تا اول درست آگاه شوی.»

حِمیَری این را برای ابن‌مسعود تعریف کرد.

ابن‌مسعود به او گفت:

«نه؛ قرآن را یاد بگیر. چون امروز در میان مردمی هستی که:
دانشمندانشان زیادند،
سخنورانشان کم،
بخشندگان فراوان،
و درخواست‌کنندگان اندک.
پیمان‌ها را نگه می‌دارند،
و حدود الهی را ضایع نمی‌کنند،
و در این روزگار، عمل بر هوس چیره است.

اما زمانی می‌رسد که:
دانشمندان کم‌اند،
سخنوران زیاد،
خواهندگان بسیار،
و بخشندگان کم؛
آیات قرآن را حفظ می‌کنند، اما دستوراتش را زیر پا می‌گذارند،
و آن زمان، هوسْ فرمان‌دهندهٔ عمل خواهد بود.»

حِمیَری گفت: «یعنی واقعاً روزی می‌رسد که هوس راهبر عمل باشد؟»

ابن‌مسعود گفت: «بله.»

پرسید: «آن زمان کی است؟»

ابن‌مسعود گفت:
«وقتی نماز از بین برود،
و ساختمان‌ها (به‌ویژه مساجد) فقط ظاهری زیبا و بلند داشته باشند،
سوگندها زیاد شود،
امانت‌داری بی‌ارزش شود،
و رشوه‌خواری رایج گردد؛

آنجاست که باید به فکر نجات خود باشی؛ نجات، نجات!»

حِمیَری گفت: «آن وقت چه کنم؟»

ابن‌مسعود گفت: «زبانت را نگه دار و در خانه بمان؛ مثل حصیری گوشهٔ خانه.»

گفت: «اگر در خانه هم رهایم نکنند چه؟»

ابن‌مسعود گفت: «آن‌وقت دین و مالت را می‌خواهند؛ دینت را نگه دار و مالت را ببخش.»

گفت: «اگر باز هم رهایم نکنند؟»

ابن‌مسعود گفت: «آن‌وقت دین و جانت را می‌طلبند؛ دینت را نگه دار و جانت را بده.»

او گفت: «ای ابن‌مسعود! یعنی مرا به کشتن می‌دهی؟»

ابن‌مسعود گفت: «گریزی نیست: یا کشته شدن است یا افتادن در آتش.»

پرسید: «در آن زمان بهترین مردم چه کسانی‌اند؟»

ابن‌مسعود گفت: «آن توانگری که خود را پنهان می‌کند و جلوه‌گری نمی‌کند.»

پرسید: «بدترین مردمِ آن زمان چه کسانی‌اند؟»

ابن‌مسعود گفت:

«کسی که شتاب‌زده و بی‌فکر وارد جایی می‌شود که مانند باتلاق فتنه‌خیز است؛ یعنی بی‌درنگ خودش را در میان فتنه می‌اندازد.»^۲

منابع:

۱. بخاری، الأدب المفرد، باب الهدي والسمت الحسن، ص ۷۸۹.
۲. ابن بطة، الإبانة الكبرى، ج ۲، ص ۵۹۰.

# خط ـ نوشته

از عالمی درباره یکی از پیروان خوارج، که این روزها هم ویدیوهاشو ممکنه دیده‌ باشید، سؤال شد.

ایشون خیلی راحت گفتند که جواب اینه که این نوع افراد رو بلاک و مسدود کنید.

و علت رو هم در ادامه توضیح دادند که به فرض مثال خواستید با این افراد مناقشه کنید، با چه اسلوبی می‌خواید با کسی که هم علم نداره و هم اینکه علما رو تکفیر می‌کنه، مناظره کنید؟ اینا پیروان همونایی هستند که حتی عثمان بن عفان رضی‌الله‌عنه رو تکفیر می‌کنند! می‌گن چند سال اول مسلمان بوده و بعدها کافر شده، العیاذ بالله.
از تکفیر علما شروع می‌کنند، سلف رو تکفیر می‌کنند و حتی به صحابه هم می‌رسند و اگر بتونن، پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم رو هم نعوذ بالله تکفیر می‌کنن.

برای من (نویسنده این یادداشت) خیلی جالبه که حتی ایشون در ادامهٔ سخنانش، به علمای مشهوری اشاره کرد که به لحاظ منهجی باهاشون زاویه داره، اما نام بردشون و گفت: اگه دیدید کسی این‌ها رو کافر دونست، بلافاصله مسدود و باهاش قطع ارتباط کنید.

و عملاً هم اگه ویدیوهای اون شخص رو دیده باشید (که حتی اسمشم نمی‌خوام ببرم)، وقتی کسی هم باهاش تماس نگیره و به اصطلاح مناظره نکنه، خودش باهاشون تماس می‌گیره و از اون تماس هم ویدئو تهیه می‌کنه. یعنی درواقع، این نوع افراد در جامعه مطرود هستند، پس نبایستی مطرح‌شون کرد. کسانی هستند که حتی به اندازهٔ یک کودک ادب ندارند. مناظره اصولاً از باب مفاعله و به معنای تبادل نظر و فکر هست؛ یعنی دو طرف برای همدیگه حق و حقوقی قائل هستند. نه مثل ایشون که هدفش از مثلاً مناظره، فقط تحقیر مخاطب و تخلیهٔ عقده‌هاش به واسطهٔ هوار کردن مجموعه‌ای از اصطلاحات و حکم‌های شرعیِ حقیقتاً خطرناک (که اگر درست به کار برده نشن، ایمان خودِ گوینده رو زائل می‌کنن) بر روی مخاطبش هست.

برای مناظره، همچنان‌که صرف فن بیان و گفتگو کافی نیست و علم حتماً باید باشه، صرفِ وجود علم و تمکن علمی هم کفایت نمی‌کنه و شخص می‌بایست تخصص مناظره رو داشته باشه تا مبادا در تله‌های مکارانهٔ فردی که سوءنیت داره گرفتار بشه. بنابراین چه بهتر که به توصیهٔ آموزه‌های اسلام و پیشوایان دینی خودمون، از هرگونه جدل و افرادی که علاقه‌مند به نزاع هستند بپرهیزیم، و در صورت نیاز هم اهل علم صرفاً به رد علمیِ غیرمستقیم (از طریق مقالات و ویدئو و...) بپردازند و اگر شرایطی ایجاب کرد که مناظره‌ای انجام بشه، حتماً از جانب اهل فن صورت بگیره. چرا که حتی همهٔ علما هم در یک سطح نیستند و مبادا با یک گفتگوی حساب‌نشده، ناخواسته موجب تأیید شدن آنگونه افراد، خصوصاً در بین کم‌سوادان بشه.

در خاتمه، بسیار باید هوشیار و مراقب بود و به خداوند یکتا، از شرّ فتنه‌های کوچک و بزرگِ این دنیا پناه ببریم و از او عاقبت‌بخیری بخوایم؛ که عاقبت‌به‌خیر شدن در این روزگار، بزرگ‌ترین خواسته‌ و هدف و آرزوی هر مسلمانه.

روایت ابن‌اثیر از سقوط شام به دست صلیبیان

# خط ـ نوشته

ابن‌اثیر در شرح رخدادهای سهمگین هجوم صلیبیان، از یکی از دلایل بنیادین این فاجعه پرده برمی‌دارد. او می‌نویسد:

"وَاخْتَلَفَ السَّلَاطِينُ عَلَى مَا نَذْكُرُهُ، فَتَمَكَّنَ الْفِرِنْجُ مِن الْبِلَادِ."

یعنی: «سلاطین سرزمین‌های اسلامی بر سر آنچه یاد خواهیم کرد دچار اختلاف شدند، و همین نزاع‌ها بود که فرنگیان (صلیبی‌ها) را بر ممالک اسلامی چیره ساخت.»

الکامل فی التاریخ، ابن‌الأثیر، ج ۸، ص ۴۲۶.

این جملهٔ کوتاه، عصارهٔ یک تجربهٔ تاریخی بزرگ است؛ تجربه‌ای که نشان می‌دهد چگونه شکاف‌ها و خصومت‌های درونی، راه را بر دشمنانی گشود که در آغاز، توان و نفوذی برای پیشروی عمیق در سرزمین‌های اسلامی نداشتند. ابن‌اثیر شکست را نه صرفاً محصول قدرت صلیبیان، بلکه ثمرهٔ طبیعی ازهم‌گسیختگی در جبههٔ مسلمانان می‌داند؛ امری که در بسیاری از فصول تاریخ اسلامی به‌عنوان سرچشمهٔ اصلی انحطاط و فروپاشی تمدن‌ها یاد شده است.

اما تلخ‌تر از اختلاف میان سلاطین، فتنه‌ای است که دشمن می‌کوشد در قلب جامعه اسلامی نسبت به علمای دین برپا سازد. این فتنه، اگرچه ظاهری آرام‌تر دارد، اما دامنهٔ تباهی آن گسترده‌تر است؛ چراکه تنها یک سرزمین را در معرض سقوط قرار نمی‌دهد، بلکه تمام بنیان‌های دینی—عقیده و اندیشه تا اخلاق و اجتماعیات—را به لرزه می‌اندازد.
ضربه به اعتماد عمومی نسبت به عالمان، در حقیقت ضربه به حافظان شریعت، چراغ‌های هدایت و ستون‌های معنوی جامعه است؛ و هنگامی که این اعتماد فرومی‌ریزد، هویت جمعی و انسجام یک امت نیز در معرض فرسایش قرار می‌گیرد.

از این‌رو، ضرورت دارد که هر مؤمن جایگاه خود را آشکارا بشناسد: یا در شمار عالمان باشد، یا در مسیر علم‌آموزی؛ و همین تشخیص، مهم‌ترین عامل در «حدشناسی» و رهایی از دامن‌زدن بی‌محابا به اختلافات است.

جامعه‌ای که نسبت به انواع فتنه‌ها، منشأ آنها و اهداف پنهان دشمنان آگاهی و بصیرت داشته باشد، در گرداب نزاع‌های بی‌ثمر سقوط نخواهد کرد؛ نزاع‌هایی که جز تباهی دین، هدر رفتن نیرو و ثروت، و گشودن دروازه‌ها بر روی جبههٔ کفر، حاصلی ندارد.

و این همان بصیرت و درایتی است که دشمن بیش از هر چیز از آن هراس دارد.

گاهی، عمدتاً از سوی قشر جوان و ناپخته، سخن‌ها و تحلیل‌های نابجا درباره اهل علم و علما می‌شنویم؛ همان کسانی که اگر نبودند، معلوم نبود از چه منابع و چه کسانی باید دین خود را می‌آموختیم. این گونه اظهار نظرها، نه تنها تأسف‌بار، بلکه بسیار خطرناک‌اند.

این نوع به‌ظاهر انتقادها، که در واقع گستاخی نسبت به علمای دین و اندیشمندان اسلامی محسوب می‌شوند، غالباً از کسانی صادر می‌شود که حتی از حداقل مبانی دینی بی‌بهره‌اند یا نهایتاً کم‌سوادند و گاه در قرائت آیات قرآن نیز دچار اشتباهات اساسی‌اند. با این حال، بی‌پروا درباره شخصیت‌هایی اظهار نظر می‌کنند که از نظر علوم شرعی و تقوا، مورد تأیید و تحسین قاطبه امت اسلامی هستند؛ حتی علما و دانشمندانی که از دیدگاه فقهی، مذهبی یا سیاسی با آنان زاویه دارند، شایستگی و فضائل آنان را می‌ستایند.

شاید مهم‌ترین دلیل این رفتار، اولویت دادن سخن گفتن بر مطالعه و تحقیق باشد. کسانی که پیوسته در پی یادگیری، جست‌وجو در میان آیات قرآن و سنت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌سلم، و با آثار و نحوهٔ زندگی ائمه و بزرگان امت عجین هستند، به ندرت سخنان نسنجیده از خود بروز می‌دهند؛ چرا که استمرار در یادگیری، یقین به ندانستن بسیاری از مسائل را به آنان عطا می‌کند و موجب می‌شود همواره حدود و جایگاه خود را بشناسند و شایسته و متین رفتار کنند.

انتقاد و پرسش، به خودی خود ناپسند نیست؛ اما مهم آن است که چگونه انتقاد کنیم و از چه کسی انتقاد کنیم. تقوا اقتضا می‌کند که هرگاه سخن از رد یا تأیید دینداری دیگران است، محتاطانه عمل کنیم؛ کسی که به نواقص و ضعف‌های خود آگاه است، خود را در موقعیتی نمی‌بیند که درباره دینداری هر فرد در هر جایگاهی حکم صادر کند. آموزه‌های اسلامی، راهنمایی می‌کند که رفتار و قضاوت‌ها در زمان و موقعیت مناسب انجام شوند.

غیر از این، تاریخ نمونه‌های عبرت‌آموز فراوانی دارد. بسیاری از آن انتقادهای نابجا، بی‌گمان شباهت‌هایی با آنچه خوارج نسبت به بزرگان خود، یعنی صحابه و شاگردان پیامبر که شاهد نزول وحی و تکمیل دین بودند، داشتند، دارد. سرگذشت خوارج، نشان می‌دهد که چگونه دچار اشتباه و سرکشی می‌شوند و انسان را متوجه می‌کند که در هر موضوع دینی و اعتقادی، اظهار نظر بی‌پروا و بی‌پشتوانه می‌تواند پیامدهای خطرناک داشته باشد.

خواندن داستان خوارج، مو به تن انسان سیخ می‌کند و یادآور می‌شود که سخن گفتن، قضاوت کردن و انتقاد، همواره نیازمند علم، تقوا و درک درست از موقعیت است. این عبرت، پیش‌زمینه‌ای است برای شناخت خطاها و انحرافاتی که حتی کسانی با ظاهر دینداری و زهد، ممکن است در مسیر دین و امت ایجاد کنند—چنانکه در سرگذشت خوارج می‌خوانیم:

«ابن‌عباس روایت می‌کند: روزی نزد امیرالمؤمنین رفتم و اجازه خواستم تا برای گفت‌وگو نزد خوارج بروم. حضرت فرمود: «من نگران جان تو هستم»، اما در نهایت اجازه داد. نیمروز که وارد جمعشان شدم، گروهی را دیدم با پیشانی‌هایی پینه‌بسته از عبادت بسیار، دست‌هایی سخت و ترک‌خورده از سجده‌های طولانی، لباس‌هایی ساده اما پاکیزه، و دامن‌هایی بالا زده. همگی نیز از شدت شب‌زنده‌داری لاغر و رنگ‌پریده بودند. سلام کردم. گفتند: «برای چه آمده‌ای؟» پاسخ دادم: «از سوی مهاجران و انصار و داماد پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم نزد شما آمده‌ام؛ همان کسانی که قرآن میانشان نازل شده و به معنای آن داناترند.» بعضی‌شان گفتند: «با قریش بحث نکن؛ خدا درباره‌شان فرموده: ﴿بَلۡ هُمۡ قَوۡمٌ خَصِمُونَ﴾ یعنی ‘این‌ها قومی جدل‌پیشه‌اند’. با این حال، اگر حرفت کوتاه باشد، گوش می‌دهیم.»

ابن‌عباس می‌گوید: پرسیدم «علت دشمنی شما با داماد پیامبر و مهاجران و انصار ـ همان کسانی که قرآن میانشان نازل شده و به تأویلش آگاه‌ترند ـ چیست؟» گفتند: «سه دلیل: اول این‌که او در کار خدا به حکمیت انسان‌ها تن داد، در حالی که قرآن می‌گوید: ﴿إِنِ ٱلۡحُكۡمُ إِلَّا لِلَّهِ﴾؛ یعنی ‘حکم فقط از آنِ خداست’. دوم این‌که او در جنگ جمل با عده‌ای جنگید و بسیاری‌شان را کشت، اما اسیر و غنیمت نگرفت. اگر آنان مؤمن بودند، گرفتن غنیمت و اسیر حرام بود، پس چطور کشتنشان حلال بود؟ سوم این‌که او عنوان «امیرالمؤمنین» را از نام خود برداشت؛ پس یعنی امیر کافران است!»

ابن‌عباس ادامه می‌دهد: گفتم: «آیا غیر از این سه چیز دلیل دیگری دارید؟» گفتند: «نه، همین‌ها کافی است.» گفتم: «اما پاسخ نکته اول: قرآن خودش در مواردی حکمیت انسان‌ها را پذیرفته است. اگر آیه‌اش را نشان دهم، از حرفتان برمی‌گردید؟» گفتند: «آری.» گفتم: «هرگاه فرد مُحرِم عمداً شکاری را بکشد، باید به حکم دو مرد عادل قربانی‌ای برابر آن بدهد. همچنین، در اختلاف زن و شوهر باید داوری از سوی خانواده زن و داوری از سوی خانواده مرد میان آن دو حکم کند. اکنون شما را به خدا سوگند می‌دهم: آیا این دو موضوع مهم‌تر است یا اصلاح اختلاف امت؟» گفتند: «اصلاح اختلاف امت مهم‌تر است.» گفتم: «پس آیا پاسخ نخست روشن شد؟» گفتند: «آری.»

گفتم: «اما درباره اعتراض دوم: آیا هیچ‌یک از شما حاضر بود همسر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم ـ که مادر مؤمنان است ـ را اسیر کند و مانند یک زن اسیر با او رفتار کند؟» گفتند: «نه.» گفتم: «پس این مسئله هم روشن شد؟» گفتند: «آری.»

گفتم: «و اما سوم: آیا نمی‌دانید پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم در صلح حدیبیه، عنوان ‘رسول‌الله’ را به اصرار مشرکان از کنار نام خود حذف کرد؟»

ابن‌عباس می‌گوید: «بعد از این گفت‌وگو، دو هزار نفر از خوارج از عقیده‌شان برگشتند و نزد علی رضی‌الله‌عنه بازگشتند، اما بقیه با او جنگیدند و کشته شدند. گفته‌اند از اردوگاه خوارج صدای تلاوت قرآن همچون وزوز زنبورها از کندو به گوش می‌رسید.»

… خوارج در مسیر خود به عبدالله بن خباب بن أرت رسیدند و از او پرسیدند: «آیا حدیثی از پدرت به یاد داری که برای ما نقل کنی؟» گفت: «آری. از پدرم شنیدم که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم از فتنه‌ای در آینده خبر داد که در آن، حالِ نشسته بهتر از ایستاده است، ایستاده بهتر از راه‌رونده، و راه‌رونده بهتر از دونده؛ و فرمود: ‘وقتی آن زمان را دریافتی، کشته شدن برایت بهتر از کشتن است.’» خوارج پرسیدند: «آیا پدرت این سخن را واقعاً از پیامبر شنیده و برایت نقل کرده؟» گفت: «آری.»

آنان عبدالله را کنار نهری بردند، سرش را بریدند و شکم کنیزش را که باردار بود شکافتند. سپس به درخت خرمایی رسیدند. رطبی از آن افتاد؛ یکی از آنان خرما را در دهان گذاشت. دیگری گفت: «آیا بدون اجازه و بدون پرداخت بها، خرمای مردم را می‌خوری؟» و او خرما را از دهان بیرون انداخت. فردی دیگر برای امتحان شمشیرش، خوک یکی از اهل ذمه را زخمی کرد. گفتند: «این کار فساد در زمین است!» پس بهای خوک را پرداخت و صاحبش را راضی کرد.

علی رضی‌الله‌عنه کسی را نزد آنان فرستاد و فرمود: «قاتل عبدالله بن خباب را به ما تحویل دهید.» گفتند: «همه ما قاتل اوییم.» و این سخن سه بار تکرار شد. علی علیه‌السلام به سپاهش گفت: «این شما و این گروه!» و در مدت کوتاهی همه آنان کشته شدند. هنگام مرگ نیز به همدیگر می‌گفتند: «آماده دیدار پروردگار باش و به سوی بهشت بشتاب!»

برگرفته از: تلبیس ابلیس، اثرِ علامه ابوالفرج ابن‌جوزی، بخش «تلبیس ابلیس بر خوارج».

اختلافات (حقیقتاً قابل چشم‌پوشی) بین علمای عزیز را هم به خودشان واگذار کنیم و در مسیر دینداری، به وظایف و تکالیف خود پایبند باشیم.

گاهی اگر پولی روی زمین بیفتد، بهتر است خود را به ندیدن بزنیم و مسئولیت پیدا کردن صاحبش و عواقب بعدی آن را از خود دور کنیم. هر اقدامی، اگر بدون دقت باشد، ممکن است پیامدهای ناخواسته و غیر قابل جبران (که لزوماً دنیوی هم نیستند) داشته باشد.

زمانه، زمانهٔ فتنه‌هاست؛ فتنه در دین و دنیا.

و خوشا به حال کسی که خود را از ابتلا به فتنه‌ها دور می‌کند.

# خط ـ نوشته

عقیده که بخوانی و بیاموزی، دیگر با هر شبههٔ پیش‌پاافتاده‌ای ــ که غالباً نیز آبکی و ناچیزند ــ مضطرب نمی‌شوی و تزلزل به دلت راه نمی‌یابد. بندگی در چنین حالتی طعم و معنای دیگری پیدا می‌کند: تلاوت قرآن، نماز، ذکر و هر عبادت دیگری جان تازه‌ای می‌گیرد.

عقیده است که انسان را به سوی ایمان قلبی و عمل صالح سوق می‌دهد؛ شوق و انگیزه‌ای درونی برای یادگیری قرآن و سنت ــ و آنچه لازمهٔ فهم آن دو است ــ در تو پدید می‌آورد و در نهایت، تو را به نشر آنچه با باور و یقین فراگرفته‌ای وامی‌دارد.

عقیده بخوان و بیاموز؛ متون عقیدتی، با وجود پرباری، معمولاً کوتاه‌اند.

برای آغاز، می‌توانی از «متن طحاویه» ــ که بسیار مختصر نیز هست ــ با شرح ابن‌أبی‌العزّ حنفی رحمه‌الله شروع کنی؛ متن و شرحی که نزد اهل سنّت و جماعت مورد اتفاق و اعتماد است.

ربیع بن سلیمان ـ رحمه‌الله ـ که از دانش‌آموزان امام شافعی بود، گیرایی ضعیفی داشت؛ تا جایی‌که یک بار امام شافعی یک مسأله را چهل بار تکرار نمود، اما ربیع ـ رحمه‌الله ـ آن را نفهمید.
در این حال، ربیع به‌خاطر شرم و خجالت از مجلس امام شافعی برخاست.
امام شافعی او را در جایی خلوت صدا زد و به قدری آن مسأله را تکرار کرد تا اینکه ربیع بالاخره متوجه شد و آن را فهمید.

نقل شده که امام شافعی به او فرمود:

"لَو أمكننى أَن أطعمك الْعلم لأطعمتك."

«ای ربیع! من اگر این توانایی را می‌داشتم که علم را به تو بخورانم، قطعاً این کار را انجام می‌دادم.»

تاج الدین السبکی، طبقات الشافعیة الکبرى، ج ۲، ص ۱۳۴.

خلیل بن أحمد فراهیدی رحمه الله:

"مَا سَمِعْتُ شَيْئًا إِلَّا كَتَبْتُهُ، وَلَا كَتَبْتُهُ إِلَّا حَفِظْتُهُ، وَلَا حَفِظْتُهُ إِلَّا نَفَعَنِي."

«چیزی نشنیدم مگر اینکه آن‌را نوشتم، چیزی ننوشتم مگر اینکه حفظش کردم، و چیزی را که حفظ کردم جز آنکه به کارم آمد، نبود.»

جامع بیان العلم وفضله لابن عبد البر، ج ۱، ص ۳۳۵.

پ.ن: امام ذهبی رحمه الله در زندگینامه‌ی خلیل بن احمد نوشته است:

 

"الخَلِيْلُ بنُ أَحْمَدَ الفَرَاهِيْدِيُّ أَبُو عَبْدِ الرَّحْمَنِ 

الإِمَامُ، صَاحِبُ العَرَبِيَّةِ، وَمُنْشِئُ عِلْمِ العَرُوضِ، البَصْرِيُّ، أَحَدُ الأَعْلاَمِ. حَدَّثَ عَنْ: أَيُّوْبَ السِّخْتِيَانِيِّ، وَعَاصِمٍ الأَحْوَلِ، وَالعَوَّامِ بنِ حَوْشَبٍ، وَغَالِبٍ القَطَّانِ.

أَخَذَ عَنْهُ: سِيْبَوَيْه النَّحْوَ، وَالنَّضْرُ بنُ شُمَيْلٍ، وَهَارُوْنُ بنُ مُوْسَى النَّحْوِيُّ، وَوَهْبُ بنُ جَرِيْرٍ، وَالأَصْمَعِيُّ، وَآخَرُوْنَ.

وَكَانَ رَأْساً فِي لِسَانِ العَرَبِ، دَيِّناً، وَرِعاً، قَانِعاً، مُتَوَاضِعاً، كَبِيْرَ الشَّأْنِ.

يُقَالُ: إِنَّهُ دَعَا اللهَ أَنْ يَرْزُقَه عِلْماً لاَ يُسبَقُ إِلَيْهِ، فَفُتِحَ لَهُ بِالعَرُوضِ، وَلَهُ كِتَابُ (العَيْنِ) فِي اللُّغَةِ.

وَثَّقَهُ: ابْنُ حِبَّانَ.

وَقِيْلَ: كَانَ مُتَقَشِّفاً، مُتَعَبِّداً.

قَالَ النَّضْرُ: أَقَامَ الخَلِيْلُ فِي خُصٍّ لَهُ بِالبَصْرَةِ، لاَ يَقْدِرُ عَلَى فَلْسَيْنِ، وَتَلاَمِذتُهُ يَكسِبُوْنَ بِعِلْمِهِ الأَمْوَالَ، وَكَانَ كَثِيْراً مَا يُنشِدُ:

وَإِذَا افْتَقَرْتَ إِلَى الذَّخَائِرِ لَمْ تَجِدْ ... ذُخْراً يَكُوْنُ كَصَالِحِ الأَعْمَالِ

وَكَانَ -رَحِمَهُ اللهُ- مُفْرطَ الذَّكَاءِ.

وُلِدَ: سَنَةَ مائَةٍ.

وَمَاتَ: سَنَةَ بِضْعٍ وَسِتِّيْنَ وَمائَةٍ.

وَقِيْلَ: بَقِيَ إِلَى سَنَةِ سَبْعِيْنَ وَمائَةٍ."

ترجمه:

«خلیل بن احمد فراهیدی، ابوعبدالرحمن،
از پیشوایان بزرگ زبان عربی و بنیان‌گذار علم «عَروض» بود. او از دانشمندان برجسته بصره و از نام‌های درخشان در تاریخ دانش عربی به شمار می‌رفت.

او از استادانی چون ایوب سِختیانی، عاصم اَحول، عوام بن حوشَب و غالب قَطّان روایت کرده است.

از شاگردان او می‌توان سیبویه (در نحو)، نضر بن شُمَیل، هارون بن موسی نحوی، وهب بن جریر، اصمعی و جمعی دیگر را نام برد.

خلیل، پیشوایی کم‌نظیر در زبان عربی بود؛ مردی دین‌دار، پارسا، قانع و فروتن، و در عین حال شخصیتی والا و صاحب‌مقام.

گفته‌اند روزی دعا کرد و از خداوند خواست تا دانشی به او عطا کند که پیش از او کسی بدان دست نیافته باشد، و در نتیجه، علم عروض به او عطا شد. همچنین او مؤلف کتاب مشهور «العَین» در زبان عربی است.

ابن حِبّان، او را دانشمندی مورد اعتماد دانسته است.

گفته‌اند که او زاهد و اهل عبادت بود.

نضر بن شمیل گفته است: خلیل در کلبه‌ای کوچک در بصره زندگی می‌کرد و حتی از عهدهٔ دو سکهٔ مسین (پول خرد) هم برنمی‌آمد، در حالی که شاگردانش با بهره‌گیری از دانش او ثروت فراوان می‌اندوختند. او بسیار این بیت را می‌خواند:

وَإِذَا افْتَقَرْتَ إِلَى الذَّخَائِرِ لَمْ تَجِدْ ... ذُخْراً يَكُوْنُ كَصَالِحِ الأَعْمَالِ

«و هرگاه در جست‌وجوی اندوخته‌ای بودی،
هیچ ذخیره‌ای را همانند اعمال صالح نمی‌یابی.»

خداوند رحمتش کند، مردی بود با هوشی استثنایی.

زادروزش سال صد هجری بود،
و در حدود سال صد و شصت و چند درگذشت،
و بنا بر روایتی دیگر، تا سال صد و هفتاد هجری زنده بود.»

عمرو بن سواد نقل می‌کند که امام شافعی به او گفت:

"من در عسقلان متولد شدم و وقتی دو ساله بودم، مادرم مرا به مکه برد. اشتیاق من در دو چیز خلاصه می‌شد:

۱. تیراندازی

۲. و تحصیل علم.

در تیراندازی به چنان مهارتی رسیدم که از هر ده تیر، تمامی آن به هدف می‌نشست.

اما در مورد دانش [از روی تواضع] سکوت پیشه کرد."

[آنگاه] به او گفتم: "به خدا سوگند! مقام و مرتبه تو در علم، به مراتب بالاتر از جایگاهت در تیراندازی است."

أخبرنا عليّ بن أبي علىّ المعدّل قال أنبأنا عليّ بن عبد العزيز البرذعيّ قال نبأنا عبد الرّحمن بن أبي حاتم قال نبأنا أبي قال سمعت عمرو بن سوّاد يقول: قال لي الشّافعيّ ولدت بعسقلان، فلما أتى عليّ سنتان حملتني أمي إلى مكة، وكانت نهمتي في شيئين، في الرّمي وطلب العلم، فنلت من الرمي حتى كنت أصيب من عشرة عشرة، وسكت عن العلم. فقلت له: أنت والله في العلم أكثر منك في الرمي .

تاریخ بغداد، الخطیب البغدادي، ج ۲، ص ۵۷.

احمد بن حرب رحمه الله:

عَبَدْتُ اللهَ خَمْسِيْنَ سَنَةً، فَمَا وَجَدْتُ حَلاَوَةَ العِبَادَةِ حَتَّى تَرَكْتُ ثَلاَثَةَ أَشيَاءٍ:

«پنجاه سال خداوند را عبادت کردم، اما شیرینی و حلاوت عبادت را نیافتم مگر آن‌گاه که سه چیز را ترک کردم:

تَرَكْتُ رِضَى النَّاسِ حَتَّى قَدِرْتُ أَنْ أَتَكَلَّمَ بِالحَقِّ،

۱. خشنودی مردم را رها کردم تا توانستم به حق سخن بگویم،

وَتَرَكْتُ صُحْبَةَ الفَاسِقِيْنَ حَتَّى وَجَدْتُ صُحْبَةَ الصَّالِحِيْنَ

۲. همنشینی با فاسقان را وانهادم تا مصاحبت صالحان را دریافتم،

وَتَرَكْتُ حَلاَوَةَ الدُّنْيَا حَتَّى وَجَدْتُ حَلاَوَةَ الآخِرَةِ.

۳. شیرینی دنیا را ترک کردم تا شیرینی آخرت را یافتم.»

سير أعلام النبلاء، ج ١١، ص ۳۴.

# خط ـ نوشته

در دوران تحصیل، مؤکداً از تحزّب و تیم‌گرایی، و همچنین از کسانی که بر این رفتار اصرار دارند، بپرهیزید.

صرف‌نظر از ماهیت احزاب و...، خودِ «حزب‌گرایی» خواسته‌ی افراد مغرض برای به حاشیه کشاندن و در نهایت، از میدان به‌در کردن طلاب و در کل هر فرد مؤثر، مستعد و دارای پتانسیل است.

فریب اصطلاحات «مناظره» و «مباحثه‌ی علمی» و امثال آن را هم نخورید. تجربه، به‌طور شخصی به من نشان داده که بسیاری از این افراد که تزکیه و تدیّن خود را به‌راستی رها کرده‌اند، ذره‌بین به دست می‌گیرند تا از شیوه‌ی انجام مستحبات و فرائض دیگران خرده بگیرند و «علاقه!»ی عجیبی هم به جدال دارند؛ در حقیقت، از آن اصطلاحات زیبا و شایسته، در راستای تخلیه‌ی عقده‌ها و خشونت‌های درونشان بهره می‌برند.

مراقب باش مهره‌ی بازی این زمین‌ها نشوی.

به درست برس، بر صرف و نحو و... تمرکز کن، هدف و اولویت و وظیفه‌ات را فراموش نکن، و برای کسب اطلاعات و آگاهی بیشتر در هر موضوعی فقط کتاب بخوان. اما سعی کن به هیچ عنوان، تا زمانی که درس را به‌درستی به پایان نرسانده‌ای، اظهار نظر نکنی؛ چراکه هم درصد خطا بالاست و هم ـ همان‌طور که گفتم ـ ممکن است به بیماری جدال مبتلا شوی یا به هر نحوی آسیب ببینی.

همیشه هم به یاد داشته باش برای آنکه بتوانی به دیگران نفعی برسانی، ابتدا باید خودت را از آفت‌ها سالم نگهداری. و پیش از آنکه در آخرت از تو درباره مسئولیت‌ات در قبال دیگران سؤال شود، پاسخگوی نحوه زندگی و اعمال خودت در دنیا خواهی بود.

وفقنا الله لما یحب و یرضی.

ابن وهب می‌گوید:

"نَذَرتُ أَنِّي كُلَّمَا اغْتَبْتُ إِنْسَاناً أَنْ أَصُوْمَ يَوْماً، فَأَجْهَدَنِي، فَكُنْتُ أَغْتَابُ وَأَصُوْمُ، فَنَوَيْتُ أَنِّي كُلَمَّا اغْتَبتُ إِنْسَاناً، أَنْ أَتَصَدَّقَ بِدِرْهَمٍ، فَمِنْ حُبِّ الدَّرَاهِمِ تَرَكتُ الغِيْبَةَ."

نذر کرده بودم که هرگاه غیبت کسی را بکنم، یک روز روزه بگیرم. اما این کار برایم طاقت‌فرسا شد؛ چرا که غیبت می‌کردم و سپس روزه می‌گرفتم. پس تصمیم گرفتم که هر بار غیبت کسی را کردم، یک درهم صدقه بدهم. و چون به درهم‌ها علاقه داشتم، غیبت را ترک کردم.

راوی (نقل‌کننده‌ی سخن) می‌گوید:

"قُلْتُ: هَكَذَا -وَاللهِ- كَانَ العُلَمَاءُ، وَهَذَا هُوَ ثَمَرَةُ العِلْمِ النَّافِعِ، وَعَبْدُ اللهِ حُجَّةٌ مُطْلَقاً، وَحَدِيْثُهُ كَثِيْرٌ فِي الصِّحَاحِ، وَفِي دَوَاوِيْنِ الإِسْلاَمِ، وَحَسْبُكَ بِالنَّسَائِيِّ وَتَعَنُّتِهِ فِي النَّقْدِ حَيْثُ يَقُوْلُ: وَابْنُ وَهْبٍ ثِقَةٌ، مَا أَعْلَمُهُ رَوَى عَنِ الثِّقَاتِ حَدِيْثاً مُنْكَراً."

به‌خدا سوگند، چنین بودند عالمان راستین. و این، ثمره‌ی علم نافع است. عبدالله (ابن وهب) در هر حال حجّت است؛ و احادیث او، هم در کتاب‌های صحیح حدیث و هم در سایر منابع معتبر اسلامی بسیار آمده است. و همین بس که نسائی – با آن دقت و سخت‌گیری مشهورش در نقد حدیث – درباره‌اش گفته: «ابن وهب ثقه (قابل اعتماد) است؛ و من سراغ ندارم که او حدیثی منکر از ثقات روایت کرده باشد.»

سیر أعلام النبلاء، جلد ۹، صفحه ۲۲۸.

امام بخاری در سال‌های پایانی زندگی‌اش، در معرض آزار و سخت‌گیری شدید از سوی برخی حاکمان قرار گرفت؛ به‌ویژه در شهرهایی چون نیشابور، بخارا و سمرقند.
از جمله دلایل این رفتار، امتناع او از تدریس فرزندان حکام در کاخ‌هایشان بود.

او قاطعانه می‌گفت:
«دانش باید خواسته شود، نه آن‌که خود به درگاه‌ها رود.»

در کنار این، برخی دیگر، از شهرت و جایگاه معنوی او در میان مردم دچار حسد شدند، و این نیز به مخالفت‌ها دامن زد.

در سن ۶۲ سالگی، حاکم نیشابور فرمانی صادر کرد که امام باید فوراً شهر را ترک کند و ادامه‌ی حضورش در آن‌جا «غیرقابل‌قبول» است.

امام، نیشابور را ترک کرد و رهسپار زادگاهش بخارا شد.
مردم شهر با شور و اشتیاق فراوان به استقبالش آمدند، دروازه‌های شهر را آذین بستند، بر او پول و شکر پاشیدند، و طلاب و محدثین گرد وجودش حلقه زدند؛ چنان‌که حلقه‌های درس دیگران خلوت شد، و این خشم و کینه‌ی برخی را برانگیخت.

اما دیری نپایید که حاکم بخارا نیز از محبوبیت فزاینده‌ی امام ناراضی شد.
از نیشابور نیز نامه‌هایی رسید و از حاکم بخارا خواسته شد که همچون آن شهر، بخاری را از بخارا نیز تبعید کند.

فرستاده‌ی حاکم، به خانه‌ی امام آمد و با لحن شتاب‌زده‌ای خواست تا بی‌درنگ شهر را ترک کند؛
چنان‌که حتی فرصتی برای جمع‌آوری و سامان‌دادن کتاب‌هایش نیافت.

او از شهر بیرون رفت و سه روز در خیمه‌ای در اطراف بخارا اقامت کرد تا کتاب‌هایش را مرتب کند، بی‌آنکه بداند مقصد بعدی‌اش کجاست.

سپس تصمیم گرفت به سوی سمرقند حرکت کند؛
اما به درون شهر نرفت، بلکه به روستایی در حومه‌ی آن به نام خرتنگ رفت و میهمان خویشاوندان خود شد؛
در همراهی با یار وفادارش، ابراهیم بن معقل.

چندان نگذشت که مأموران حاکم سمرقند به خانه‌ای که امام در آن اقامت داشت رسیدند.
این بار نیز فرمان بر آن بود که امام باید از همه‌ی نواحی و روستاهای وابسته به سمرقند خارج شود.

این شب، شب عید فطر بود.
اما دستور، تعویق‌ناپذیر بود: «باید همین حالا شهر را ترک کند، نه بعد از عید.»

امام که نمی‌خواست باعث آسیب یا آزار خویشاوندان میزبانش شود، تصمیم گرفت برود.

ابراهیم بن معقل، کتاب‌های او را بر پشت یکی از مرکب‌ها نهاد و مرکب دوم را برای خود امام آماده کرد.

سپس بازگشت تا او را برای خروج همراهی کند.
امام که به‌شدت ناتوان شده بود، با کمک یار خود حرکت کرد و به سوی مرکب رفتند.

اما پس از مقداری راه رفتن، امام احساس ضعف و خستگی شدید کرد.
به ابن معقل گفت:
«اجازه بده چند دقیقه‌ای کنار راه بنشینم تا اندکی استراحت کنم...»

امام بخاری، در کنار جاده نشست و خوابش برد.

اما دقایقی بعد، هنگامی که ابن معقل خواست او را بیدار کند...
دریافت که روحش به سوی پروردگار پر کشیده است.

رحمت خدا بر او باد.
او در کنار راه، در شب عید فطر، اول شوال سال ۲۵۶ هجری، در حالی که از شهری به شهر دیگر رانده می‌شد، و در سن بیش از ۶۲ سالگی، جان به جان‌آفرین تسلیم کرد.

امروز دیگر کسی نام آن حاکمان نیشابور و بخارا و سمرقند را نمی‌داند...
اما نام امام بخاری، تا ابد در تاریخ اسلام جاودانه است.

رحمت خدا بر او باد، و جایگاهش را در اعلی علیین، در کنار پیامبران، شهدا و صالحین قرار دهد.

برخی منابع:

- شرح حال امام بخاری در کتاب سیر أعلام النبلاء نوشته‌ی امام ذهبی
- شرح حال امام بخاری در کتاب البدایة و النهایة اثر امام ابن کثیر
- مقدمه‌ی کتاب فتح الباري بشرح صحیح البخاري نوشته‌ی امام ابن حجر عسقلانی
- مقدمه‌ی کتاب عمدة القاري في شرح صحیح البخاري تألیف امام بدرالدین عینی
- رساله‌ای درباره‌ی مناقب امام بخاری به نام مناقب البخاري نوشته‌ی امام عیدروسی
- رساله‌ای دیگر در فضائل امام بخاری به نام مناقب البخاري اثر امام بکری

امام ابن‌حَجَر رَحِمَهُ‌الله می نویسد:

أصَحُّ ما وقَفْتُ عليه مِن ذلك أنَّ الصَّحابيَّ: مَن لَقِيَ النَّبيَّ صلَّى اللهُ عليه وسلَّم مُؤْمِنًا به، ومات عَلى الإسلامِ؛ فيَدخُلُ فيمَن لَقِيَه مَن طالَت مُجالَسَتُهُ لهُ أو قَصُرَت، ومَن روى عنه أو لم يَرْوِ، ومَن غزا مَعَه أو لم يَغْزُ، ومَن رَآه رُؤيةً ولَو لم يُجالِسْه، ومَن لم يَرَه لِعارِضٍ كالعَمَى. ويَخرُجُ بقَيدِ الإيمانِ مَن لَقِيَه كافِرًا ولَو أسلَمَ بَعدَ ذلك إذا لم يَجتَمِعْ به مَرَّةً أخرى. وقَولُنا: «به» يُخرِجُ مَن لَقِيَه مُؤْمِنًا بغَيرِه، كمَن لَقِيَه مِن مُؤمِني أهلِ الكِتابِ قَبلَ البَعثةِ... ويَدخُلُ في قَولِنا: «مُؤْمِنًا به» كُلُّ مُكَلَّفٍ مِنَ الجِنِّ والإنسِ؛ فحينَئِذٍ يَتَعَيَّنُ ذِكْرُ مَن حَفِظَ ذِكْرَه مِنَ الجِنِّ الَّذينَ آمَنوا به بالشَّرطِ المَذكورِ... وخَرجَ بقَولِنا: «ومات عَلى الإسلامِ» مَن لقيَه مُؤْمِنًا به ثُمَّ ارتَدَّ، ومات عَلى رِدَّتِه والعياذُ باللَّهِ. وقَد وُجِدَ مِن ذلك عَدَدٌ يَسيرٌ... ويَدخُلُ فيه مَنِ ارتَدَّ وعادَ إلى الإسلامِ قَبلَ أن يَموتَ، سَواءٌ اجتَمَعَ به صلَّى اللهُ عليه وسلَّم مَرَّةً أخرى أم لا، وهَذا هو الصَّحيحُ المُعتَمَدُ، والشِّقُّ الأوَّلُ لا خِلافَ في دُخولِه، وأبدى بَعضُهم في الشِّقِّ الثَّاني احتِمالًا، وهوَ مَردودٌ؛ لِإطباقِ أهلِ الحَديثِ عَلى عَدِّ الأشعَثِ بنِ قَيسٍ في الصَّحابةِ، وعَلى تَخريجِ أحاديثِه في الصِّحاحِ والمَسانيدِ، وهوَ مِمَّنِ ارتَدَّ ثُمَّ عادَ إلى الإسلامِ في خِلافةِ أبي بَكرٍ.

وهَذا التَّعريفُ مَبنيٌّ عَلى الأصَحِّ المُختارِ عِندَ المُحَقِّقين؛ كالبُخاريِّ، وشَيخِهِ أحمَدَ بنِ حَنبَلٍ، ومَن تَبعَهما.

«صحیح‌ترین تعریفی که دربارهٔ صحابی یافتم این است که صحابی کسی است که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌سلم را در حالی ملاقات کرده که به او ایمان داشته و بر اسلام از دنیا رفته باشد.

در این تعریف، هر کسی که پیامبر را ملاقات کرده باشد، خواه نشست‌های طولانی با او داشته یا کوتاه، خواه از او روایت نقل کرده یا نکرده، خواه با او در جنگ شرکت کرده یا نکرده، و حتی کسی که او را فقط دیده باشد، بدون اینکه همنشینی کند، و حتی کسی که به دلیل عارضه‌ای مانند نابینایی او را ندیده باشد، داخل می‌شود.

اما قید «ایمان» کسانی را که پیامبر را در حالی که کافر بودند ملاقات کردند (هرچند بعداً اسلام آوردند اما دیگر او را ندیدند) از این تعریف خارج می‌کند. همچنین قید «به او» کسانی را که به غیر او ایمان داشته‌اند، مانند مؤمنان اهل کتاب که پیش از بعثت او را دیده‌اند، خارج می‌کند.

همچنین، «ایمان به او» شامل تمام مکلفان از انس و جن می‌شود، بنابراین ذکر نام آن دسته از جن‌هایی که با این شرط ایمان آوردند، لازم است.

و قید «بر اسلام از دنیا رفته» نیز کسانی را که او را در حال ایمان ملاقات کردند اما سپس مرتد شدند و بر ارتداد خود مردند (و پناه بر خدا) از این تعریف خارج می‌کند.

مواردی اندک از این نوع یافت شده است. اما کسی که مرتد شد و پیش از مرگ دوباره به اسلام بازگشت، خواه بار دیگر پیامبر را ملاقات کرده باشد یا نه، در این تعریف داخل می‌شود. این نظر صحیح و معتبر است. در مورد این حکم، در بخش نخست (کسی که مجدداً پیامبر را دیده است) هیچ اختلافی وجود ندارد، اما برخی دربارهٔ بخش دوم (کسی که پس از ارتداد بدون دیدار دوباره اسلام آورد) تردید کرده‌اند که مردود است، زیرا اهل حدیث به اتفاق نظر، اشعث بن قیس را در شمار صحابه آورده و احادیث او را در کتاب‌های صحیح و مسانید نقل کرده‌اند، در حالی که او پس از ارتداد در زمان خلافت ابوبکر دوباره به اسلام بازگشت.

و این تعریف بر اساس صحیح‌ترین و برگزیده‌ترین نظر در نزد محققان بنا شده است، مانند امام بخاری و شیخش احمد بن حنبل و کسانی که از آنان پیروی کرده‌اند.»

منبع:ابن حجر العسقلاني، الإصابة في تمييز الصحابة، ج ۱، ص ۱۵۸ـ۱۵۹.

امام ذَهَبي،در زندگی‌نامه‌ی امام مُزَنِي (رَحِمَهُمَا الله) می‌نویسد:

وامتلأَتِ البِلاَدُ بـ (مختصَرِهِ) فِي الفِقْهِ، وَشرحَهُ عِدَّةٌ مِنَ الكِبَارِ، بِحَيْثُ يُقَالُ: كَانَتِ البِكْرُ يَكُوْنُ فِي جهَازِهَا نُسْخَةٌ بـ (مُخْتَصرِ) المُزَنِيِّ.

"کتاب «مختصر» او در فقه آن‌قدر فراگیر شد که بسیاری از بزرگان آن را شرح دادند. حتی می‌گفتند: نسخه‌ای از این کتاب را در جهیزیه‌ی دختران تازه‌عروس می‌گذاشتند!"

[سِیَر أعلامِ النُّبَلاء، چاپ مؤسسه الرسالة، ج ۱۲، ص ۴۹۳]

پ.ن:

اینکه در جهیزیه‌ی دختران تازه‌عروس نسخه‌ای از «مختصر» مزنی قرار می‌دادند، نشان‌دهنده‌ی چند نکته‌ی مهم درباره‌ی جامعه‌ی اسلامی آن روزگار است:

۱. اهمیت علم و دانش در فرهنگ اسلامی

قرار دادن یک کتاب فقهی در جهیزیه، نشان می‌دهد که علم، به‌ویژه علوم دینی، در میان مسلمانان جایگاه والایی داشته است. این نشان‌دهنده‌ی رواج سوادآموزی و ارزش قائل شدن برای یادگیری احکام شرعی حتی در میان زنان بوده است.

۲. جایگاه فقه و آموزه‌های دینی در زندگی خانوادگی

اینکه یک کتاب فقهی، به‌عنوان بخشی از جهیزیه‌ی یک دختر قرار می‌گرفت، نشان می‌دهد که احکام دینی، اصول زندگی روزمره و روابط خانوادگی را شکل می‌دادند. زنان برای اداره‌ی خانه، تربیت فرزندان، و تعاملات روزمره نیاز به آگاهی از احکام شرعی داشتند، و چنین کتاب‌هایی در این مسیر راهنما بودند.

۳. نقش زنان در حفظ و انتقال دانش دینی

این موضوع نشان می‌دهد که زنان فقط پیرو احکام نبودند، بلکه خودشان مسئول یادگیری و آموزش آن‌ها نیز بودند. در بسیاری از جوامع اسلامی، زنان در کنار مردان به فقه، حدیث و سایر علوم دینی علاقه داشتند و در انتقال این دانش به نسل‌های بعدی نقش مهمی ایفا می‌کردند.

۴. اهمیت جهیزیه فراتر از وسایل مادی

در بسیاری از فرهنگ‌ها، جهیزیه صرفاً شامل وسایل مادی مانند لباس، ظروف و وسایل خانه است. اما این روایت نشان می‌دهد که در جامعه‌ی اسلامی آن دوران، جهیزیه فقط شامل امور مادی نبود، بلکه محتواهای فکری و دینی نیز بخشی از آن را تشکیل می‌دادند. این بیانگر آن است که یک زندگی مشترک ایده‌آل، تنها بر پایه‌ی دارایی‌های مادی نیست، بلکه نیاز به دانش و آگاهی دینی نیز دارد.

۵. دسترسی زنان به منابع دینی و فقهی

وجود این کتاب در جهیزیه نشان می‌دهد که زنان به منابع معتبر فقهی دسترسی داشتند و مطالعه‌ی آن‌ها امری رایج و پذیرفته‌شده بوده است. این برخلاف برخی تصورات نادرست است که زنان در گذشته‌ی اسلامی از یادگیری علوم محروم بوده‌اند.

۶. جایگاه ویژه‌ی «مختصر مزنی» در میان مسلمانان

این موضوع نشان می‌دهد که کتاب «مختصر مزنی» به حدی در جامعه‌ی اسلامی مورد توجه و اعتماد بود که مردم آن را یک منبع ضروری برای زندگی می‌دانستند. محبوبیت این کتاب نشان از اعتبار علمی و فقهی آن دارد.

نتیجه:

این روایت تصویری روشن از اهمیت علم، نقش زنان در یادگیری دین، جایگاه فقه در زندگی روزمره، و ارزش‌های فرهنگی مسلمانان آن دوران ارائه می‌دهد. قرار دادن یک کتاب فقهی در جهیزیه، فراتر از یک سنت نمادین بوده و نشان از یک جامعه‌ی آگاه و متکی بر دانش دینی دارد.

'ISLAM AND THE WEST'

اسلام و غرب

سخنرانی شاه چارلز سوم (در زمان ولیعهدی) در تئاتر شلدونیان آکسفورد به مناسبت بازدید وی از مرکز مطالعات اسلامی آکسفورد: چهارشنبه ۲۷ اکتبر ۱۹۹۳

شاهزاده چارلز (پادشاه کنونی انگلستان) در سخنرانی خود با عنوان "اسلام و غرب" به تأثیرات تاریخی و فرهنگی دنیای اسلام بر تمدن غرب اشاره می‌کند. او به این نکته تأکید دارد که تاریخ اسلام و غرب ارتباط عمیقی با یکدیگر داشته و در طول قرون وسطی، دنیای اسلام پیشرفت‌های علمی، فلسفی و هنری فراوانی داشته است که تأثیرات عمیقی بر دنیای غرب گذاشته است. علمای مسلمان با انتقال دانش‌های مختلف در زمینه‌هایی چون ریاضیات، ستاره‌شناسی و پزشکی به اروپا، نقش مهمی در شکل‌گیری انقلاب علمی در غرب ایفا کردند. همچنین، هنر و معماری اسلامی، به ویژه در مناطقی مانند اسپانیا و جنوب ایتالیا، تأثیرات چشمگیری بر سبک‌های هنری غربی گذاشته است.

این سخنرانی نکاتی در بر دارد که اسلام ستیزان غرب زده که دچار بیماری خود تحقیری هستند و همواره ادعای عقب ماندگی مسلمانان و یا خروجی نداشتن اسلام را هم دارند،یا در مخیله شان این واقعیت ها نمی گنجد و یا ممکن است نشر این صحبت ها به مذاق بخشی از این ها که عناد و لجاجت دارند خوش نیاید.

در هر حال؛البته پادشاه انگلستان یا ... برای ما در مقام حجیت نیستند اما خب بدیهیاتی وجود دارد که بر کسی پوشیده نیست و جز فرد نادان،مغرض یا بیمار با آن ها سر ستیز ندارد.

سخنرانی در سال ۱۹۹۳ (۱۳۷۲ شمسی) ایراد شده است و در آن در مورد مسلمانان انگلستان بیان شده که :«این افراد، بانوان و آقایان، دارایی بزرگی برای بریتانیا هستند. آنها به تمامی بخش‌های اقتصاد ما کمک می‌کنند - به صنعت، خدمات عمومی، مشاغل حرفه‌ای و بخش خصوصی. ما آنها را به عنوان معلمان، پزشکان، مهندسان و دانشمندان می‌بینیم. آنها به رفاه اقتصادی کشورمان کمک می‌کنند و به غنای فرهنگی ملت ما می‌افزایند.»

صحت این اثر مثبت و محبوبیت اسلام و مسلمانان در جامعه اروپایی را به عنوان نمونه امروزه (در سال ۲۰۲۴ میلادی/۱۴۰۳ شمسی) در خبری منتشر شده از "اداره ملی آمار بریتانیا" می بینیم که «نام "محمد" در سال ۲۰۲۳ محبوب‌ترین نامی بوده است که والدین بریتانیایی آن را برای فرزندان پسر خود انتخاب کرده‌اند». (این خبر توسط رسانه های مطرح خارجی و فارسی زبان دنیا منتشر شده است).

به دلیل طولانی بودن سخنرانی،به قسمت هایی مهم  از آن می پردازیم:

«Ladies and gentlemen, it was suggested to me when I first began to consider the subject of this lecture, that I should take comfort from the Arab proverb, 'In every head there is some wisdom'. I confess that I have few qualifications as a scholar to justify my presence here, in this theatre, where so many people much more learned than I have preached and generally advanced the sum of human knowledge. I might feel more prepared if I were an offspring of your distinguished University, rather than a product of that 'Technical College of the Fens' - though I hope you will bear in mind that a chair of Arabic was established in 17th century Cambridge a full four years before your first chair of Arabic at Oxford. Unlike many of you, I am not an expert on Islam - though I am delighted, for reasons which I hope will become clear, to be a Vice Patron of the Oxford Centre for Islamic Studies. The Centre has the potential to be an important and exciting vehicle for promoting and improving understanding of the Islamic world in Britain, and one which I hope will earn its place alongside other centres of Islamic study in Oxford, like the Oriental Institute and the Middle East Centre, as an institution of which the University, and scholars more widely, will become justly proud.

Given all the reservations I have about venturing into a complex and controversial field, you may well ask why I am here in this marvellous Wren building talking to you on the subject of Islam and the West. The reason is, ladies and gentlemen, that I believe wholeheartedly that the links between these two worlds matter more today than ever before, because the degree of misunderstanding between the Islamic and Western worlds remains dangerously high, and because the need for the two to live and work together in our increasingly interdependent world has never been greater. At the same time I am only too well aware of the minefields which lie across the path of the inexpert traveller who is bent on exploring this difficult route. Some of what I shall say will undoubtedly provoke disagreement, criticism, misunderstanding and probably worse. But perhaps, when all is said and done, it is worth recalling another Arab proverb: 'What comes from the lips reaches the ears. What comes from the heart reaches the heart.'

خانم‌ها و آقایان، زمانی که برای نخستین بار به فکر نوشتن سخنرانی در مورد موضوع این جلسه افتادم، به من پیشنهاد شد که از ضرب‌المثل عربی "در هر سر حکمت‌هایی هست" الهام بگیرم. باید اعتراف کنم که من صلاحیت علمی زیادی برای توجیه حضورم در اینجا، در این تئاتر، جایی که بسیاری از افراد فرهیخته‌تر از من سخنرانی کرده‌اند و به طور کلی به پیشرفت دانش بشری کمک کرده‌اند، ندارم. شاید اگر من فارغ‌التحصیل دانشگاه برجسته شما بودم، احساس آمادگی بیشتری می‌کردم، نه محصول آن "دانشگاه فنی فنز" – هرچند امیدوارم به یاد داشته باشید که کرسی زبان عربی در قرن هفدهم در کمبریج تأسیس شد، چهار سال پیش از تأسیس اولین کرسی زبان عربی در آکسفورد. برخلاف بسیاری از شما، من متخصص اسلام نیستم، اما خوشحالم که به دلایلی که امیدوارم روشن شود، به عنوان معاون حامی مرکز مطالعات اسلامی آکسفورد در اینجا حضور دارم. این مرکز ظرفیت آن را دارد که به ابزاری مهم و هیجان‌انگیز برای ارتقای درک و شناخت بهتر از جهان اسلام در بریتانیا تبدیل شود و امیدوارم که جایگاه خود را در کنار دیگر مراکز مطالعات اسلامی آکسفورد، مانند مؤسسه شرق‌شناسی و مرکز خاورمیانه، به عنوان نهادی که دانشگاه و دانشمندان به آن افتخار خواهند کرد، پیدا کند.

با توجه به تمام تردیدهایی که در مورد ورود به چنین موضوع پیچیده و بحث‌برانگیزی دارم، ممکن است از خود بپرسید چرا من در این ساختمان زیبای ساخته شده توسط وِن، در مورد اسلام و غرب با شما صحبت می‌کنم. دلیل این است که من به طور کامل معتقدم که روابط میان این دو جهان امروز از هر زمانی اهمیت بیشتری دارد، زیرا میزان سوءتفاهم میان جهان اسلام و جهان غرب هنوز بسیار بالا است و نیاز به همکاری و همزیستی این دو در دنیای امروز که به شدت به هم وابسته است، بیش از هر زمان دیگری احساس می‌شود. در عین حال، من به خوبی از موانعی که در مسیر فردی ناآگاه و تازه‌کار قرار دارد، آگاه هستم. برخی از آنچه که خواهم گفت ممکن است منجر به مخالفت، انتقاد، سوءتفاهم و شاید بدتر شود. اما شاید در نهایت ارزش یادآوری ضرب‌المثل دیگری از عربی را داشته باشیم: "آنچه از لب‌ها می‌آید به گوش‌ها می‌رسد، اما آنچه از دل می‌آید، به دل می‌رسد."

The depressing fact is that, despite the advances in technology and mass communications of the second half of the 20th Century, despite mass travel, the intermingling of races, the ever growing reduction - or so we believe - of the mysteries of our world, misunderstandings between Islam and the West continue. Indeed, they may be growing. As far as the West is concerned, this cannot be because of ignorance. There are one billion Muslims worldwide. Many millions of them live in countries of the Commonwealth. Ten million or more live in the West, and around one million in Britain. Our own Islamic community has been growing and flourishing for decades. There are nearly 500 mosques in Britain. Popular interest in Islamic culture in Britain is growing fast. Many of you will recall - and I think some of you took part in - the wonderful Festival of Islam which Her Majesty The Queen opened in 1976. Islam is all around us. And yet distrust, even fear, persist.

واقعیت ناراحت‌کننده این است که علی‌رغم پیشرفت‌های فناوری و ارتباطات جمعی در نیمه دوم قرن بیستم، علی‌رغم سفرهای انبوه، اختلاط نژادها و کاهش روزافزون معماهای جهان ما - یا حداقل این‌طور که باور داریم - سوءتفاهم‌ها بین اسلام و غرب همچنان ادامه دارد. در واقع، ممکن است که این سوءتفاهم‌ها در حال افزایش باشند. از دیدگاه غرب، این نمی‌تواند ناشی از جهل باشد. یک میلیارد مسلمان در سراسر جهان وجود دارند. میلیون‌ها نفر از آن‌ها در کشورهای مشترک‌المنافع زندگی می‌کنند. بیش از ده میلیون نفر در غرب زندگی می‌کنند و حدود یک میلیون نفر در بریتانیا. جامعه اسلامی خود ما برای دهه‌ها در حال رشد و شکوفایی بوده است. نزدیک به ۵۰۰ مسجد در بریتانیا وجود دارد. علاقه عمومی به فرهنگ اسلامی در بریتانیا به سرعت در حال افزایش است. بسیاری از شما به یاد دارید - و فکر می‌کنم برخی از شما در آن شرکت داشتید - جشنواره شگفت‌انگیز اسلام که ملکه محترمه در سال ۱۹۷۶ افتتاح کردند. اسلام در اطراف ما است. با این حال، بی‌اعتمادی و حتی ترس همچنان ادامه دارد.

… The rights of Muslim women to property and inheritance, to some protection if divorced, and to the conducting of business, were rights prescribed by the Qur'an twelve hundred years ago, even if they were not everywhere translated into practice. In Britain at least, some of these rights were novel even to my grandmother's generation!

... حقوق زنان مسلمان در زمینه‌های مالکیت و ارث، حق دریافت حمایت در صورت طلاق و حق انجام فعالیت‌های تجاری، حقوقی بودند که قرآن بیش از هزار و دویست سال پیش برای زنان تعیین کرده بود، حتی اگر این حقوق در همه جا به درستی به اجرا درنیامده باشد. حداقل در بریتانیا، برخی از این حقوق حتی برای نسل مادربزرگ من هم نو و جدید بود!

… Ladies and gentlemen, if there is much misunderstanding in the West about the nature of Islam, there is also much ignorance about the debt our own culture and civilisation owe to the Islamic world. It is a failure which stems, I think, from the straightjacket of history which we have inherited. The mediaeval Islamic world, from Central Asia to the shores of the Atlantic, was a world where scholars and men of learning flourished. But because we have tended to see Islam as the enemy of the West, as an alien culture, society and system of belief, we have tended to ignore or erase its great relevance to our own history. For example, we have underestimated the importance of 800 years of Islamic society and culture in Spain between the 8th and 15th centuries. The contribution of Muslim Spain to the preservation of classical learning during the Dark Ages, and to the first flowerings of the Renaissance, has long been recognised. But Islamic Spain was much more than a mere larder where Hellenistic knowledge was kept for later consumption by the emerging modern Western world. Not only did Muslim Spain gather and preserve the intellectual content of ancient Greek and Roman civilisation, it also interpreted and expanded upon that civilisation, and made a vital contribution of its own in so many fields of human endeavour - in science, astronomy, mathematics, algebra (itself an Arabic word), law, history, medicine, pharmacology, optics, agriculture, architecture, theology, music. Averroes and Avenzoor, like their counterparts Avicenna and Rhazes in the East, contributed to the study and practice of medicine in ways from which Europe benefited for centuries afterwards.

... خانم‌ها و آقایان، اگر در غرب درک نادرستی از ماهیت اسلام وجود دارد، همچنین بی‌خبری زیادی در مورد بدهی‌ای که فرهنگ و تمدن خودمان به دنیای اسلام دارند، وجود دارد. به نظر من این کمبود از گره‌خوردگی تاریخ ناشی می‌شود که ما به ارث برده‌ایم. دنیای اسلامی قرون وسطی، از آسیای میانه تا سواحل اقیانوس اطلس، دنیایی بود که در آن دانشمندان و اهل علم رونق داشتند. اما چون ما تمایل داشتیم اسلام را به عنوان دشمن غرب ببینیم، به عنوان فرهنگی بیگانه، جامعه‌ای با سیستم اعتقادی متفاوت، تمایل داشته‌ایم که اهمیت آن را برای تاریخ خود نادیده بگیریم یا از بین ببریم. به عنوان مثال، ما اهمیت ۸۰۰ سال تمدن و فرهنگ اسلامی در اسپانیا را بین قرن هشتم تا پانزدهم دست کم گرفته‌ایم. مشارکت اسپانیای اسلامی در حفظ دانش کلاسیک در دوران تاریک قرون وسطی و در شکوفایی‌های اولیه رنسانس، مدت‌هاست که شناخته شده است. اما اسپانیای اسلامی چیزی بیشتر از یک انبار ساده بود که در آن دانش هِلنیستی برای استفاده بعدی دنیای غرب مدرن نگهداری می‌شد. اسپانیای اسلامی نه تنها محتویات فکری تمدن یونان و روم باستان را جمع‌آوری و حفظ کرد، بلکه آن را تفسیر و گسترش داد و در بسیاری از زمینه‌های تلاش انسانی - در علوم، نجوم، ریاضیات، جبر (که خود یک واژه عربی است)، حقوق، تاریخ، پزشکی، داروشناسی، اپتیک، کشاورزی، معماری، الهیات و موسیقی - مشارکت‌های حیاتی داشت. ابن‌رشد و ابن‌زهر، مانند همتایانشان ابن‌سینا و رازی در شرق، به مطالعه و عمل پزشکی کمک کردند به‌گونه‌ای که اروپا برای قرن‌ها بعد از آن بهره‌مند شد.

Islam nurtured and preserved the quest for learning. In the words of the tradition, 'the ink of the scholar is more sacred than the blood of the martyr'. Cordoba in the 10th century was by far the most civilised city of Europe. We know of lending libraries in Spain at the time King Alfred was making terrible blunders with the culinary arts in this country. It is said that the 400,000 volumes in its ruler's library amounted to more books than all the libraries of the rest of Europe put together. That was made possible because the Muslim world acquired from China the skill of making paper more than four hundred years before the rest of non-Muslim Europe. Many of the traits on which modern Europe prides itself came to it from Muslim Spain. Diplomacy, free trade, open borders, the techniques of academic research, of anthropology, etiquette, fashion, alternative medicine, hospitals, all came from this great city of cities. Mediaeval Islam was a religion of remarkable tolerance for its time, allowing Jews and Christians the right to practise their inherited beliefs, and setting an example which was not, unfortunately, copied for many centuries in the West. The surprise, ladies and gentlemen, is the extent to which Islam has been a part of Europe for so long, first in Spain, then in the Balkans, and the extent to which it has contributed so much towards the civilisation which we all too often think of, wrongly, as entirely Western. Islam is part of our past and present, in all fields of human endeavour. It has helped to create modern Europe. It is part of our own inheritance, not a thing apart.

اسلام به پرورش و حفظ جستجو برای علم پرداخته است. همانطور که در سنت آمده است، "دوات عالم از خون شهید مقدس‌تر است." قرطبه در قرن دهم، به‌طور قابل‌توجهی، متمدن‌ترین شهر اروپا بود. در آن زمان، وقتی شاه آلفرد در انگلستان در حال ارتکاب اشتباهات بزرگ در زمینه آشپزی بود، در اسپانیا کتابخانه‌های قرضی وجود داشت. گفته می‌شود که ۴۰۰,۰۰۰ جلد کتاب در کتابخانه حکمران قرطبه وجود داشت که بیشتر از مجموع کتابخانه‌های تمام اروپا در آن زمان بود. این امر ممکن شد زیرا دنیای اسلامی مهارت تولید کاغذ را از چین به‌دست آورد، بیش از چهار قرن قبل از آن که سایر بخش‌های غیرمسلمان اروپا این مهارت را بیاموزند. بسیاری از ویژگی‌هایی که امروزه اروپا به آن‌ها می‌بالد، از اسپانیای اسلامی به این قاره منتقل شد. دیپلماسی، تجارت آزاد، مرزهای باز، روش‌های پژوهش علمی، انسان‌شناسی، آداب‌ورسوم، مد، طب جایگزین، بیمارستان‌ها، همگی از این شهر بزرگ به اروپا آمده‌اند. اسلام در دوران قرون وسطی دینی با تحمل چشمگیر برای زمان خود بود که به یهودیان و مسیحیان اجازه می‌داد باورهای خود را آزادانه دنبال کنند و نمونه‌ای را ارائه می‌کرد که متأسفانه برای قرن‌ها در غرب تکرار نشد.

شگفت‌آور است که اسلام تا این حد بخشی از تاریخ و فرهنگ اروپا بوده است، ابتدا در اسپانیا، سپس در بالکان، و تأثیر گسترده‌ای که در شکل‌گیری تمدن غربی، که گاه به اشتباه کاملاً غربی تصور می‌شود، داشته است. اسلام جزئی از گذشته و حال ماست، در تمام زمینه‌های تلاش‌های انسانی. این دین به شکل‌گیری اروپای مدرن کمک کرده و بخشی از میراث مشترک ماست، نه چیزی جدا از آن.

More than this, Islam can teach us today a way of understanding and living in the world which Christianity itself is poorer for having lost. At the heart of Islam is its preservation of an integral view of the Universe. Islam - like Buddhism and Hinduism - refuses to separate man and nature, religion and science, mind and matter, and has preserved a metaphysical and unified view of ourselves and the world around us.

بیشتر از این، اسلام می‌تواند امروز به ما راهی برای درک و زندگی در این دنیا بیاموزد که مسیحیت خود به دلیل از دست دادن آن فقیر شده است. در قلب اسلام، حفظ دیدگاهی یکپارچه از جهان نهفته است. اسلام - مانند بودیسم و هندوییسم - از تفکیک انسان و طبیعت، دین و علم، ذهن و ماده پرهیز می‌کند و دیدگاهی متافیزیکی و یکپارچه از خودمان و دنیای اطرافمان حفظ کرده است.

… But the West gradually lost this integrated vision of the world with Copernicus and Descartes and the coming of the scientific revolution. A comprehensive philosophy of nature is no longer part of our everyday beliefs. I cannot help feeling that, if we could now only rediscover that earlier, all-embracing approach to the world around us, to see and understand its deeper meaning, we could begin to get away from the increasing tendency in the West to live on the surface of our surroundings, where we study our world in order to manipulate and dominate it, turning harmony and beauty into disequilibrium and chaos. It is a sad fact, I believe, that in so many ways the external world we have created in the last few hundred years has come to reflect our own divided and confused inner state. Western civilisation has become increasingly acquisitive and exploitive in defiance of our environmental responsibilities. This crucial sense of oneness and trusteeship of the vital sacramental and spiritual character of the world about us is surely something important we can relearn from Islam. I am quite sure some will instantly accuse me, as they usually do, of living in the past, of refusing to come to terms with reality and modern life. On the contrary, ladies and gentlemen, what I am appealing for is a wider, deeper, more careful understanding of our world: for a metaphysical as well as material dimension to our lives, in order to recover the balance we have abandoned, the absence of which, I believe, will prove disastrous in the long term. If the ways of thought in Islam and other religions can help us in that search, then there are things for us to learn in this system of belief which I suggest we ignore at our peril.

... اما غرب به تدریج این دیدگاه یکپارچه از جهان را با کپرنیکوس و دکارت و ظهور انقلاب علمی از دست داد. یک فلسفه جامع از طبیعت دیگر جزو باورهای روزمره ما نیست. نمی‌توانم از این احساس خودداری کنم که اگر اکنون می‌توانستیم آن رویکرد پیشین و فراگیر به جهان اطرافمان را دوباره کشف کنیم، تا عمق معنای آن را ببینیم و درک کنیم، می‌توانستیم شروع به رهایی از تمایل فزاینده‌ای در غرب کنیم که به سطح محیط‌های خود زندگی می‌کنیم، جایی که جهانمان را برای دستکاری و تسلط بر آن مطالعه می‌کنیم و هماهنگی و زیبایی را به عدم تعادل و هرج و مرج تبدیل می‌کنیم. این یک حقیقت غم‌انگیز است، به عقیده من، که در بسیاری از جنبه‌ها، دنیای بیرونی که در چند صد سال گذشته ساخته‌ایم، منعطف به وضعیت درونی تقسیم‌شده و گیج خودمان شده است. تمدن غربی به طور فزاینده‌ای به دنبال تصاحب و بهره‌برداری است، در حالی که مسئولیت‌های زیست‌محیطی خود را نادیده می‌گیرد. این حس حیاتی از یگانگی و امانت‌داری در قبال ویژگی‌های مقدس و روحانی جهان اطراف ما، بی‌شک چیزی مهم است که می‌توانیم از اسلام بیاموزیم. من کاملاً مطمئنم که برخی فوراً من را متهم خواهند کرد، همانطور که معمولاً می‌کنند، به زندگی در گذشته و عدم پذیرش واقعیت و زندگی مدرن. برعکس، بانوان و آقایان، آنچه که من از آن درخواست می‌کنم، درک وسیع‌تر، عمیق‌تر و دقت بیشتری از دنیای خودمان است: برای بعد متافیزیکی و مادی زندگی‌مان، به‌منظور بازپس‌گیری تعادلی که رها کرده‌ایم، عدم وجود آن که به باور من، در درازمدت فاجعه‌بار خواهد بود. اگر راه‌های تفکر در اسلام و دیگر ادیان می‌تواند به ما در آن جستجو کمک کند، آنگاه چیزهایی در این سیستم باور وجود دارد که پیشنهاد می‌کنم در خطر خود نادیده بگیریم.

… Britain is a multi-racial and multi-cultural society. I have already mentioned the size of our own Muslim communities who live throughout Britain, both in large towns like Bradford and in tiny communities in places as remote as Stornaway in Western Scotland. These people, ladies and gentlemen, are an asset to Britain. They contribute to all parts of our economy - to industry, the public services, the professions and the private sector. We find them as teachers, doctors, engineers and scientists. They contribute to our economic well-being as a country, and add to the cultural richness of our nation.

... بریتانیا یک جامعه چند نژادی و چند فرهنگی است. من قبلاً اشاره کرده‌ام که جامعه مسلمانان ما در سرتاسر بریتانیا، هم در شهرهای بزرگ مانند برادفورد و هم در جوامع کوچک‌تر در مکان‌هایی دوردست مانند استورنوی در غرب اسکاتلند، حضور دارند. این افراد، بانوان و آقایان، دارایی بزرگی برای بریتانیا هستند. آنها به تمامی بخش‌های اقتصاد ما کمک می‌کنند - به صنعت، خدمات عمومی، مشاغل حرفه‌ای و بخش خصوصی. ما آنها را به عنوان معلمان، پزشکان، مهندسان و دانشمندان می‌بینیم. آنها به رفاه اقتصادی کشورمان کمک می‌کنند و به غنای فرهنگی ملت ما می‌افزایند.»

منبع:

http://eweb.furman.edu/~ateipen/pr_charles_speech.html

لینک ویدیوی سخنرانی در یوتیوب:

https://youtu.be/1YhTS7Ccumc?feature=shared

اسلام ستیزان که در تاریخ پیش از اسلام سرزمین مان،نسبت به وضعیت پس از اسلام آن،چیزی برای ارائه و مباهات ندارند،سعی می کنند که پیدایش و وجود دانشمندان و شخصیت های برجسته علمی ایرانی مسلمان در زمینه های مختلف را نیز به نفع خود (نه به نفع اسلام) مصادره کنند!

مسلما ایرانیان هم همچون دیگر افراد بشر از همان ابتدا استعداد علمی داشته اند اما زمینه و ابزار شکوفایی و رشد این استعدادها را آیین ها و حکومت هایی که انحصار طلب و دیکتاتور بودند و خود را از دیگر مردمان بهتر می دانستند،مردم عادی را در حد خود نمی دیدند ومعتقد بودند بر اساس نظام طبقاتی،مردم عادی همیشه باید در خدمت اینان باشند از آنها دریغ کرده بودند.

خط پهلوی به عنوان خط زبان فارسی میانه که در میان سده های سوم تا هفتم میلادی زبان رسمی و دولتی و ادبی ایران بوده است به اشکال مختلفی همچون گشته دبیره،نامه دبیره و ... موجود بود و از این خط برای نامه نگاری و تحریر سنگ نبشته ها و... استفاده می شده است.

لیکن بنا بر متن زرتشتی صد در نثر  و دستور هورمزد (اهورامزدا)،آموزش خط پهلوی جز به روحانیون دینی زرتشتی گناه شمرده شده است:

«اینکه موبدان و دستوران و ردان و هیربدان را نشاید که هرکس را پهلوی آموزند.

که زرتشت از هورمزد پرسید که پهلوی آموختن مر کسان را شاید هورمزد به افزونی جواب داد که هرکه از نسل تو باشد موبد و دستور و هیربدی که خردمند باشد دیگر هیچ کس را نشاید جز از اینکه گفته ام اگر دیگران را آموزد او را عظیم گناه باشد اگر بسیار کار کرفه ^* کرده باشد فرجام او را بدوزخ بود.»

منبع:متن زرتشتی سد در نثر و سد در بندهش،بخش ۹۹،ص ۶۶ و ۶۷

*کار کرفه:کار خیر. یعنی چنانچه این خط را به هرکسی غیر از این مقام های دینی زرتشتی آموزش بدهد هرچقدر هم  کار خیر انجام داده باشد بازهم فرجامش دوزخ خواهد بود.

لازم به ذکر است:مقام روحانیت در آیین زرتشتی موروثی بوده است و این به این معناست که یادگیری و دانش خط پهلوی درواقع در انحصار کامل این قشر قرار داشته است.

این احکام را با آموزه های اسلام مقایسه کنید که فراگیری علم را بر هر مسلمان (اعم از زن و مرد) الزامی دانسته ^۱ و ملاک ترقی  و رسیدن به درجات بالا ^۲  و حتی بها و بهانه ای خردمندانه برای آزادی از اسارت و بردگی را آموزش خواندن و نوشتن به دیگران ^۳ می داند.

علمای مشهور حدیث،دانشمندان مطرح،پزشک ها و فیلسوف های نام آور ایرانی،و فردوسی و سعدی و... محصول این تفکر هستند که در کتاب آسمانی اش و ىر ابتدای سوره ای که «قلم» نام دارد،خداوند برای یادآوری ارزش و جایگاه علم به قلم و آنچه با آن نوشته می شود سوگند خورده ^۴ و نعمت آموزش برای انسان حق و نعمتی خدا دادی عنوان شده ^۵ نه منت و امتیازی حکومتی یا در انحصار قشری مستبد.

پ.ن ها:

(۱): طلبُ العِلمِ فريضةٌ على كلِّ مسلمٍ .[الجامع الصغير | الصفحة أو الرقم : ۵۲۴۶]

(۲): قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ ۗ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُولُو الْأَلْبَابِ - « بگو: «آیا کسانی که می دانند، و کسانی که نمی دانند یکسان هستند؟! تنها خردمندان پند می پذیرند.»[ آيه ۹ سوره الزُّمَر ]

يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنكُمْ وَالَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ - «الله مقام (و درجات) کسانی را از شما که ایمان آورده اند و کسانی را که علم داده شده اند بالا می‌برد.» [ آیه ۱۱ سوره االمُجادَلَة ]

(۳): كان ناسٌ من الأَسْرى يومَ بَدْرٍ لم يكُنْ لهم فِداءٌ، فجعَلَ رسولُ اللهِ صلَّى اللهُ عليه وسلَّمَ فِداءَهم أنْ يُعلِّموا أولادَ الأنصارِ الكتابةَ. [تخريج المسند لشعيب،الصفحة أو الرقم: ۲۲۱۶]

(۴): وَالْقَلَمِ وَمَا يَسْطُرُونَ - «سوگند به قلم وآنچه می نویسند.» [آیه ۱ سوره القَلَم]

(۵): الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ - «(همان) کسی که بوسیلۀ قلم (نوشتن) آموخت.» - عَلَّمَ الْإِنسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ - «به انسان آنچه را که نمی دانست آموخت.» [ آيات ۴ و ۵ سوره العَلَق]

تصاویر صفحات: