| دفترچه

حق جلّ و علا می بیند و می پوشد و همسایه نمی بیند و می خروشد.

نعوذ بالله اگر خَلق غیب دان بودی
کسی به حال خود از دستِ کس نیاسودی

گلستانِ سعدی، باب هشتم در آداب صحبت

هرگز ایمن ز مار ننشستم

که بدانستم آنچه خصلت اوست

زخم دندان دشمنی بَتَر است

که نماید به چشم مردم دوست

سعدی-گلستان

هر که با بدان نشیند اگر نیز طبیعت ایشان درو اثر نکند به طریقت ایشان متهم گردد و گر به خراباتی رود به نماز کردن،منسوب شود به خمر خوردن.

نیکبختان به حکایت و امثالِ پیشینیان پند گیرند، زان پیشتر که پَسینیان به واقعه یِ او مَثَل زنند. دزدان دست کوته نکنند، تا دستشان کوته کنند.

نرود مرغ  سویِ دانه  فراز

چون دگر مرغ بیند اندر بند

پند گیر  از مصائبِ دگران

تا نگیرند دیگران به تو پند

گلستان سعدی، بابِ هشتم در آدابِ صحبت

انسان هایِ نیک بخت هنگامی که وقایعِ زندگیِ گذشتگان را مطالعه می کنند ، درسِ عبرت می گیرند تا برایِ کارهایِ بَد، شاهدِ مثالی برایِ آیندگان نباشند. آدم هایِ دزد تا وقتی که دستشان قطع نشود، دست از دزدی بر نمی دارند.

یک پرنده هنگامی که پرنده ای دیگر را در بند ببیند، هیچگاه به طرفِ دانه نمی رود.

بنابراین از بَلاهایی که در زندگی بر سرِ دیگران آمده است درسِ عبرت بگیر تا تو در آینده ، درسِ عبرت برایِ دیگران قرار نگیری.

سعدی در دیباچه گلستان ابیاتی دارد که می گوید آن ابیات را شب هنگام با تامل در عمر گذشته و متناسب با احوالی که داشته سروده:

«يک شب تأمل ايام گذشته می کردم و بر عمر تلف کرده تأسف می خوردم و سنگ سراچهٔ دل به الماس آب ديده می سفتم و اين بيت ها مناسب حال خود می گفتم».

ابیاتی که دوست شان دارم و صادقانه بگویم که وصف الحال من هم هست...

متکلّم را تا کسی عیب نگیرد، سخنش صلاح نپذیرد.

مشو غرّه بر حُسن ِ گفتار ِ خویش

به تحسین نادان و پندار خویش

سعدی-گلستان

پادشاهى یکى از پارسایان را دید و پرسید:

آیا هیچ از ما یاد مى کنى؟

پارسا پاسخ داد:

آرى آن هنگام که خدا را فراموش مى کنم.

خشم بیش از حد گرفتن وحشت آرد و لطف بی وقت هیبت ببرد. نه چندان درشتی کن که از تو سیر گردند و نه چندان نرمی که بر تو دلیر شوند.

درشتی و نرمی به هم در بِه است

چو فاصِد که جراح و مرهم نِه است

درشتی نه گیرد خردمند پیش

نه سستی که ناقص کند قدر خویش

نه مَر خویشتن را فزونی نهد

نه یکباره تن در مذلت دهد

شبانی با پدر گفت : ای خردمند

مرا تعلیم ده پیرانه یک پند

بگفتا : نیکمردی کن نه چندان

که گردد خیره گرگ تیز دندان

سعدی-گلستان-باب هشتم در آداب صحبت

فاصِد : رگ زن ، حَجّام .

منجمی (ستاره شناس) به خانه در آمد یکی مرد بیگانه را دید با زن او به هم نشسته. دشنام و سقط گفت و فتنه و آشوب خاست. صاحب دلی که برین واقف بود گفت:

تو بر اوج فلک چه دانى چیست؟

که ندانى که در سرایت کیست؟!

منبع:گلستان سعدی/ باب ۴

این حکایت از گلستان سعدی، طنزی نیش‌دار و حکیمانه درباره‌ی عدم درک اولویت‌های زندگی است. ستاره‌شناس که تمام عمر خود را صرف شناخت افلاک و آسمان کرده، از آنچه در خانه‌ی خودش می‌گذرد، بی‌خبر است.

بیت پایانی، به شکل ضرب‌المثل درآمده و به ما یادآوری می‌کند که دانستن مسائل بزرگ، بدون شناخت امور ضروری و حیاتی پیرامونمان، بی‌فایده است.

دو کس رنج بیهوده بردند و سعی بی‌فایده کردند:
یکی، آن که اندوخت و نخورد؛
و دیگر، آن که آموخت و نکرد.

علم چندان که بیشتر خوانی
چون عمل در تو نیست نادانی

نه محقّق بود نه دانشمند
چارپایی بر او کتابی چند

آن تهی‌مغز را چه علم و خبر
که بر او هیزم است یا دفتر

گلستان سعدی

سعدی در این حکمت از گلستان به نقد دو گروه از انسان‌ها می‌پردازد که تلاششان بی‌ثمر است: یکی آن‌که ثروت اندوخت، اما از آن بهره‌ای نبرد و دیگری آن‌که علم آموخت، اما به آن عمل نکرد. او با بیانی روان و تمثیلی گویا نشان می‌دهد که ارزش واقعی در داشتن نیست، بلکه در بهره‌گیری از آن نهفته است.

کسی که تنها به انباشتن ثروت می‌پردازد اما از آن بهره‌ای نمی‌برد، همچون تشنه‌ای است که کنار چشمه نشسته، اما لب به آب نمی‌زند. در مقابل، دانشی که به عمل نینجامد، نه‌تنها بی‌فایده است، بلکه باری سنگین بر دوش انسان خواهد بود. سعدی در اینجا تصویری پرمعنا ارائه می‌دهد: کسی که صرفاً کتاب‌های زیادی دارد، اما از آن دانش در عمل بهره نمی‌گیرد، مانند چارپایی است که بار سنگینی از هیزم یا دفتر را حمل می‌کند، بی‌آنکه از ارزش آن آگاه باشد.

او با این تمثیل عمیق، حقیقتی مهم را بیان می‌کند: دانایی بدون عمل، نه‌تنها سودی ندارد، بلکه می‌تواند به جهلی پنهان تبدیل شود. تفاوت انسان آگاه با ناآگاه در میزان اطلاعاتی که دارد نیست، بلکه در شیوه به‌کارگیری آن است. همان‌طور که مال اگر مصرف نشود، ثروت حقیقی محسوب نمی‌شود، علم نیز اگر به کار نیاید، دانایی واقعی نیست.

سعدی ما را به تفکری جدی دعوت می‌کند: آیا دانشی که آموخته‌ایم و مالی که اندوخته‌ایم، در زندگی‌مان تغییری ایجاد کرده است؟ اگر این دانش به کار نیاید و این ثروت بهره‌ای نرساند، نه دانایی ما ارزشی دارد و نه دارایی‌مان. علم بی‌عمل باری سنگین است و مال بی‌بهره، اندوخته‌ای بیهوده.

محبت صحابه در فرهنگ و ادب فارسی؛ بازخوانی یک حقیقت مغفول

فرهنگ ایرانی، از دیرباز، آمیخته با حکمت، دین‌باوری و اخلاق بوده است؛ فرهنگی که ایمان را در پوشش ادب عرضه کرده و با بزرگداشت شخصیت‌های دینی، بر ارکان معنوی جامعه استواری بخشیده است. در دل این سنت کهن، محبت و ارادت نسبت به صحابهٔ گران‌قدر پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم، نه برخاسته از تعصب، بلکه جلوه‌ای از درک تاریخی، ایمان فرهنگی و عقلانیتِ اخلاق‌محور ایرانیان است.

یکی از روشن‌ترین شواهد بر این حقیقت، جایگاه رفیع یاران پیامبر اسلام در متون کلاسیک فارسی است. ادبیاتی که همواره در جستجوی حکمت، عدالت و نیکی بوده، چگونه می‌توانسته از همراهان راستین پیام‌آور رحمت، چشم بپوشد؟

سعدی شیرازی، شاعر بلندآوازهٔ اخلاق و معرفت، در بوستان خویش با بیانی استوار، نه‌تنها پیامبر، بلکه یاران وفادار او را نیز می‌ستاید؛ اشعاری که تنها نغمهٔ ادب نیستند، بلکه سندی گویایند بر باور تاریخی و فرهنگی ملت ایران:

چه نعت پسندیده گویم ترا؟
علیک‌السلام ای نبی‌الورا
درود ملک بر روان تو باد
بر اصحاب و بر پیروان تو باد

و سپس، چهار تن از برجسته‌ترین یاران رسول خدا را چنین توصیف می‌کند:

نخستین، ابوبکر، پیرِ مُرید
عمر، پنجه بر پیچ دیو مرید
خردمند، عثمان شب‌زنده‌دار
چهارم، علی شاه دلدل‌سوار

در این ابیات، سعدی نه‌فقط به نام‌ها اشاره می‌کند، بلکه صفات ممتاز هر یک را نیز برجسته می‌سازد: ابوبکر، پیر طریقت و بزرگ‌مشرب؛ عمر، قاطع و دشمن‌ستیز؛ عثمان، شب‌زنده‌دار و اهل تأمل؛ و علی، دلیر و پیشوای میدان. این توصیف‌ها، برگرفته از معرفتی است که سعدی با روح و جان، از تاریخ اسلام برگرفته؛ معرفتی که در کلام او، به زبانِ ادب و حکمت، جان گرفته است.

بر همین اساس، تلاش برای انکار یا بی‌ارزش جلوه دادن این محبت عمیق، نوعی تغافل نسبت به حافظهٔ فرهنگی این ملت است. حافظه‌ای که از فردوسی تا سنایی، از ناصرخسرو تا مولوی، با حرمت و ادب از صحابه یاد کرده و آنان را جزء جدایی‌ناپذیر از منظومهٔ معنویات این سرزمین دانسته‌اند.

و سعدی، با همان لحن صادق و نگاه حکیمانه‌اش هشدار می‌دهد:

بزرگش نخوانند اهل خرد
که نام بزرگان به خردی برد

این بیت، تنها توصیه‌ای اخلاقی نیست، بلکه معیاری است برای ارزیابی سلامت فرهنگی و فکری یک جامعه. جامعه‌ای که نتواند از بزرگان خود با حرمت یاد کند، در واقع از ریشه‌های خود بریده و در مسیر افول معنوی قرار گرفته است.

جمع‌بندی

محبت نسبت به صحابه، در فرهنگ ایرانی، صرفاً یک گرایش مذهبی نبوده، بلکه بخشی ژرف از نظام معنایی و ارزشی ماست؛ نظامی که بر بنیاد احترام، عقلانیت و اخلاق بنا شده است. بازخوانی این جایگاه، نه تکرار تاریخ، بلکه بازشناسی پیوند ناگسستنی دین و فرهنگ در بستر تجربهٔ ایرانی است؛ تجربه‌ای که در آن، «ایمان» همواره با «فرهیختگی» همراه بوده است.

در روزگاری که گاه هیاهوی بی‌محتوا، صدای خِرَد و وقار را می‌پوشاند، بازگشت به سخن متین و اندیشیدهٔ سعدی، نه صرفاً رجوعی ادبی، بلکه یادآور حقیقتی بنیادین است:

این‌که اخلاق‌مداری، ادب و نزاکت، به‌خودیِ‌خود، نشانه‌ای روشن از سلامت عقیده و صداقت ایمان است؛ و در برابر آن، بی‌ادبی و جریحه‌دار کردن احساسات مؤمنین، نه نشانهٔ آزادی، بلکه پرده‌ای از تزلزل درونی و ناسازگاری ادعا و باور است.

سعدی، که نماد حکمت و متانت در سنت ماست، با زبانی سرشار از احترام، پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم و یاران گرامی‌اش را چنین می‌ستاید:

درود ملک بر روان تو باد
بر اصحاب و بر پیروان تو باد

این کلام، نه تنها شعر، که تجلی دیدگاهی‌ست عمیق، که میان ایمان، ادب و فرهنگ پیوندی ناگسستنی برقرار می‌سازد. سخنی که در برابر موج بی‌نزاکتی‌ها، چون چراغی فروزان، راه را از بی‌راهه بازمی‌شناساند.

منابع:

سعدی، بوستان، در نیایش خداوند، بخش ۲، فی نعت سید المرسلین علیه الصلوة و السلام

سعدی، گلستان، باب اول در سیرت پادشاهان، حکایت شمارهٔ ۴۱