رهبران و طلایه‌داران آن نسل، حتی یک لحظه با نفس خود تساهل نداشته‌اند، چون ایشان خوب می‌دانستند که هرگونه تساهلی تربیت نفس را دشوارتر می‌کند. به همین دلیل است که رابعۀ عدوی از بستر خواب برمی‌خیزد و خطاب به نفس می‌گوید:
«ای نفس! چقدر می‌خوابی؟ و کی از خواب برمی‌خیزی؟ می‌ترسم چندان بخوابی که فقط شیپور روز قیامت تو را از این خواب گران بیدار کند».
صفة الصفوة: ۴/۳۰
ابراهیم بن اشعث نقل می‌کند که فضیل بن عیاض خطاب به من گفت:
چه تضمینی وجود دارد که به سبب همان عمل نیکی که انجام داده‌ای مرتکب نافرمانی الله نشده باشی و آن عمل موجب مسدودشدن دروازۀ رحمت الله به روی تو نشده باشد؟ در حالی که بی‌محابا می‌خندی، در چنین حالتی سرنوشت خود را چگونه می‌بینی؟».
صفة الصفوة: ۲/۲۴۱
کنانة بن جبله سلمی در شرح حال تابعی بزرگوار بکر بن عبدالله مزنی نقل می‌کند:
«بکر بن عبدالله گفت: هروقت یکی را بزرگوارتر از خودت دیدی چنان فرض کن که او از ناحیۀ ایمان و عمل صالح از تو بهتر بوده و بدین خاطر است که بر تو سبقت گرفته است. و هرگاه یکی را کوچکتر از خودت دیدی، چنان تصور کن که تو به وسیلۀ گناه و معاصی از وی سبقت گرفته‌ای و او بهتر از تو است و هرگاه برادرانت تو را گرامی می‌داشتند، فرض کن که این اکرام و احترام فضل الله است و اگر از ایشان قصوری نسبت به خودت دیدی، فرض کن که این جزای گناهیست که خودت مرتکب آن شده‌ای».
صفة الصفوة: ۳/۲۴۸
یحیی بن معاذ جمعی از پیروان خود را چنین مورد خطاب قرار می‌دهد:
«یکی از مصادیق سعادت و خوشبختی انسان این است که دشمن دانا داشته باشد؛ ولی دشمن من نادان و جاهل است». پرسیدند: دشمن شما کیست؟ گفت: «نفس که حاضر است بهشت و تمام نعمت‌های آن را به یک لحظه شهوت بفروشد».
صفة الصفوة:۴/۹۴
امام عبدالله بن مبارک رحمه الله:
«نفس انسان‌های صالح و وارسته با میل خود در کار نیک با آنان همکاری می‌کند، ولی نفس ما تنها از روی ناچاری با ما در کار نیک همکاری می‌کند و باید آن را مجبور و ناچار سازیم».
صفة الصفوة: ۱۴۵/۴
تابعی بزرگوار مُوَرِّق بن مُشمرِج عجلی در شرح حال خود گفته است: «بیست سال است که من در جستجوی چیزی هستم و هنوز به آن دست نیافته‌ام، ولی هرگز از جستجوی آن باز نخواهم ایستاد».
گفتند ای ابوالمعتمر! در جستجوی چه چیزی هستی؟ گفت: «سکوت در برابر آنچه به من ربطی ندارد».
صفة الصفوة: ۲۵۰/۳
ابوذیال رحمه الله:
نمی دانم را یاد بگیر، پس اگر گفتی: نمی دانم. به تو یاد می دهند تا بدانی
و اگر گفتی : می دانم . از تو سوال می کنند تا ندانی.
تعلم: لا أدری، ولا تعلم: أدری؟ فإنک إن قلت: لا أدری، علموک حتى تدری، وإن قلت: أدری، سألوک حتى لا تدری.جامع بیان العلم وفضله (۲/۱۱۹)
حسن بصری می‌گوید:
«هرگاه الله ارادۀ قبض جان بندۀ مؤمن کند،نفس او با آرامش تمام و مشتاقانه به سوی پروردگار خویش می‌رود و الله نیز آرزوی ملاقات او را دارد».
تفسیر قرطبی: ۲۰/ ۵۷-۵۸
یَا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ
ای روح آرام یافته.
وَلَا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ
و به نفس ملامتگر سوگند می‌خورم.
امام مجاهد بن جبر/ نفس لوامه را اینگونه توصیف می‌کند:
«نفس لوامه آن است که بر چیزی که از دست رود، پشیمان شده و به سرزنش می‌پردازد، خود را بر انجام کار ناشایست توبیخ کرده که چرا این کار را انجام دادی؟ و بر آنجام کار خیر نیز خود را سرزنش می‌کند که چرا بسیار انجام ندادی؟».
تفسیر قرطبی: ۶۳/۱۹
وَلَا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ
و به نفس ملامتگر سوگند می‌خورم.
امیرالمومنین عمر بن خطاب رضی الله عنه فرموده اند :
کسی که خود را در جوار الله بی نیاز بداند ، الله برای وی کافی است
و هر کس جوار الله را با غیر الله عوض کند، گمراه است.
هرکس به اندک دنیا سیر نگردد ، اموال زیاد هم او را سیر نمی کند.
پس به آنچه که نیاز تو را بر طرف می کند، اکتفا کن.
نفس خود را به عفت عادت ده و از فریبکاری دست بردار؛ که حساب روز قیامت دراز است.
[ الزهد الکبیر ۱۰۳ ]
ﺳﻔﻴﺎﻥ ﺍﻟﺜﻮﺭﻱ ﺭﺣﻤﻪ ﺍﻟﻠﻪ در نصیحتی به علی بن الحسن می فرماید :
کم حرف بزن، قلبت نرم و آرام می شود..
زیاد سکوت کن، صاحب تقوی و ورع می گردی.
حریص بر دنیا نباش..
حسود نباش، سریع مطالب را فهم می کنی.
طعنه زننده نباش، از شر زبان مردم نجات می یابی.
مهربان باش، محبوب مردم می گردی.
به بهره ات از رزق و روزی راضی باش، ثروتمند خواهی شد.
بر الله توکل کن، قوی خواهی شد.
با مردم بر سر دنیایشان نزاع مکن، هم الله و هم مردم تو را دوست خواهند داشت.
متواضع باش، اعمال نیک را تکمیل کرده ای.
عفو پیشه کن، عافیت از بالای سر برایت می آید.
[ حلیة الأولیاء ٨٢/٨ ]
ابوبکر رَضِیَ اللهُ عَنهُ هرگاه می‌دید یا می‌شنید که دیگران، از او تعریف می‌کنند، چنین دعایی بر زبان می‌آورد:
اللّهُمَّ أنتَ أَعلَمُ بی مِنّی و أنا أعلمُ بِنَفسی مِنهُم؛ اللهُمَّ اجْعَلْنی خَیرًا مِمّا یَظُنّونَ وَ اغْفِرْ لی ما لا یَعلَمونَ و لا تُؤاخِذْنی بِما یَقولونَ
یعنی: « بارخدایا! تو نسبت به من از خودم آگاه‌تری و من نیز نسبت به خود از این‌ها، بیش‌تر خبر دارم؛ خداوندا! مرا بهتر از گمان نیکشان نسبت به من قرار بده و گناهانم را که آنان از آن بی‌خبرند، بیامرز و مرا به آنچه ایشان درباره‌ام می‌گویند (و مرا نیک می‌پندارند)، بازخواست نفرما.»
اسد الغابة ج ۳ ص ۲۲۱
بشر بن حارث رحمه الله :
کسی که دوست می دارد مردم او را بشناسند، شیرینی آخرت را نخواهد یافت.
[حلیة الأولیاء ٨/٣٤٣ ]
روزی شخصی با هیجان نزد استادی آمد و گفت: استاد میدانی راجع به یکی ازشاگردانت چه شنیده ام؟ استاد پاسخ داد: لحظه ای صبر کن... قبل از اینکه به من چیزی بگویی از تومی خواهم آزمون کوچکی را که نامش سه پرسش است پاسخ دهی.
مرد پرسید: سه پرسش؟استاد گفت: بله درست است. قبل از اینکه راجع به شاگردم بامن صحبت کنی، لحظه ای آنچه را که قصد گفتنش را داری امتحان کنیم. اولین پرسش حقیقت است. کاملا مطمئنی که آنچه را که می خواهی به من بگویی حقیقت دارد؟مرد جواب داد: "نه، فقط در موردش شنیده ام."استاد گفت: بسیار خوب، پس واقعا نمیدانی که خبر درست است یا نادرست؟!
حالا بگذار پرسش دوم را بگویم،"پرسش خوبی".
آیا آنچه را که در مورد شاگردم می خواهی به من بگویی خبری خوب است؟مردپاسخ داد: نه، برعکس…استاد گفت: پس می خواهی خبری بد درباره شاگردم بگویی که حتی در مورد آن مطمئن هم نیستی؟
مرد کمی دستپاچه شد و شانه بالا انداخت.
استاد ادامه داد: و اما پرسش سوم سودمند بودن است. آن چه را که می خواهی در مورد شاگردم به من بگویی برایم سودمند است؟ مرد پاسخ داد: نه، واقعا… .
استاد نتیجه گیری کرد: اگر می خواهی به من چیزی را بگویی که نه حقیقت دارد و نه خوب است و نه حتی سودمند است پس چرا اصلا آن را به من می گویی؟؟؟
از ابوهُرَیرَه رَضِیَ اللهُ عَنهُ روایت شده که گفت پیامبر صَلَّی اللهُ عَلَیهِ وَسَلَّم فرمود:
از نیکوییِ اسلام شخص این است که از امور بیهوده بپرهیزد.
عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ رضی الله عنه قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ﷺ: مِنْ حُسْنِ إِسْلَامِ الْمَرْءِ، تَرْکُهُ مَا لَا یَعْنِیهِ.
رَوَاهُ التِّرْمِذِیُّ، وَقَالَ حَسَنٌ.
وهب بن منبه رحمه الله تعالی فرموده است:
"نشانه‌ی منافق آن است که نکوهش را ناپسند داشته، اما دوست دارد که ستوده شود!"
الزهد لأحمد بن حنبل، ص ۳۰۲ - رجاله ثقات
از امام خلیل بن أحمد فراهیدی رحمه الله نقل شده که فرمودند:
"چیزی را نشنیدم که آن را ننویسم، و چیزی را ننوشتم که حفظ نکنم، و چیزی را حفظ نکردم مگر آن‌که از آن سود بردم!"
جامع بیان العلم وفضله لابن عبد البر، ج ۱، ص ۳۳۵
