| دفترچه

انسان موجودی تاثیر پذیر است که عومل مختلف به راحتی می تواند موجب تغییر خلق و خوی و روحیات وی شود.افراد نا آگاه و سطحی نگر یا کسانی که پیرو روانشناسی زرد هستند با این موضوع موافق نیستند و معتقدند که ذات آدمی،حرف اول و آخر را می زند.

این در حالی است که به باور صاحب نظران،نه تنها اطرافیان،بلکه حتی آب و هوا،خوراک و ... نیز ارتباط مستقیم با عادات و رفتارهای یک اجتماع دارد.

جامعه شناسی علمی است که به این موضوعات می پردازد و اجتماع و رفتار اجتماعی انسان ها را بررسی می کند.

یکی از کتاب های مطرح جهان در زمینه "جامعه شناسی"،کتاب مقدمه،اثر تاریخ نگار و جامعه شناس مشهور مسلمان،عبدالرحمن ابن خَلدون است .

آرنولد جوزف توین بی Arnold Joseph Toynbee تاریخ نگار مشهور انگلیسی از این کتاب بعنوان "بزرگترین اثر در نوع خود" یاد می کند:

^{1}."The greatest work of its kind"

این کتاب مورد توجه شخصیت های مشهور زمان ما هم واقع شده.بطور مثال مارک زاکربرگ،موسس و مالک فیسبوک،آن را برای مطالعه پیشنهاد داده و در موردش نوشته است:

It's a history of the world written by an intellectual who lived in the 1300s. It focuses on how society and culture flow, including the creation of cities, politics, commerce and science...it's still very interesting to see what was understood at this time and the overall worldview when it's all considered together.

«این کتاب درباره تاریخ جهان است که توسط روشنفکری که در قرن چهاردهم {میلادی} زندگی می کرد نوشته شده است.این کتاب بر چگونگی جریان جامعه و فرهنگ،شامل ایجاد شهرها،سیاست،بازرگانی و علم متمرکز است...این کتاب هنوز هم بسیار جذاب است تا ببینیم چه چیزی آن زمان فهمیده می شد و زمانی که همه این ها با هم در نظر گرفته می شود در مجموع چه جهان بینی ای وجود داشت».^{۲}

در این پست صفحاتی از مقدمه،تقدیم می شود که در آنها نویسنده،اهمیت و وابستگی رفتارها و عادات مثبت و منفی مردم یا زیر دستان،با فرمانروایان و مدیرانشان را بیان می کند که از درس ها و نکات مهمی چه در سطح خرد (مدیریت های کوچک مانند خانواده و محیط های کاری) و چه در سطح کلان برخوردار است.

او می نویسد:

«در اینکه ممارست شهریان در پیروی از فرمانها موجب تباهی سرسختی و دلاوری ایشان می شود و حس سربلندی را از ایشان می زداید و این بدان جهت است که در شهر همه کس فرمانروا و صاحب اختیار کار خود نیست،چه رئیسان و امیرانی که عهده دار امور مردم و مسلط بر آنان می باشند نسبت بدیگران گروهی اندکند و بنابراین اکثریت مردم ناگزیرند فرمانبر دیگری باشند و در زیر تسلط و فرمانروایی او بسر برند.

پس اگر آن فرمانروا با مردم برفق رفتار کند و دادگری پیشه سازد هیچگونه فرمان یا منع و نهی او مایه رنج مردم نخواهد بود و زیر دستانش بخصال ذاتی خویش خواه دلاوری یا ترس متکی خواهند بود و مطمئن خواهند شد که رادع و حاکمی جبار وجود ندارد چنانکه اعتماد و اطمینان سرانجام از خصال ذاتی و جبلی آنان می گردد،

ولی اگر فرمانروای مردم روشی پیش گیرد که فرمانهای خود را با زور و جبر و تهدید بر مردم تحمیل کند در این صورت روح سرسختی و دلاوری ایشان درهم شکسته می شود و حس خویشتن داری و مناعت آنان زایل می گردد زیرا نفوس رنجدیده و ستمکش به سستی و زبونی می گرایند،چنانکه این موضوع را آشکار خواهیم کرد.

و عمر رَضِيَ اللهُ عَنهُ،سعد وقاص را از نظیر اینگونه فرمانروایی نهی کرد و آن هنگامی بود که زهرة بن حویة سلاحها و جامه های جالینوس را که بهای آنها هفتاد و پنج هزار قطعه زر بود ربود.وی جالینوس را در جنگ قادسیه دنبال کرد و او را کشت و سپس اموال وی را بغنیمت گرفت،لیکن سعد اموال را از زهره باز ستد و به او گفت:چرا در دنبال کردن جالینوس منتظر اجازه من نشدی؟و سپس قضیه را بعمر نوشت و از او کسب تکلیف کرد.عمر بسعد نوشت :بکسی مانند زهره خشم می کنی در صورتی که او وظیفه ای را که باید بدوش کشد انجام داده است و تو باید دنباله جنگی را که آغاز کرده ای بپایان برسانی در حالیکه بر او خشم می گیری و دلش را می شکنی؟!در پایان عمر اجازه داد آنچه را زهره از دشمن ربوده است بخود وی باز دهند.

لیکن اگر فرمانها با شکنجه و بازخواست شدید همراه باشد،روح سرسختی و دلاوری را یکسره از انسان می زداید،زیرا شکنجه رسیدن بکسی که نتواند از خود دفاع کند آنچنان او را بخواری و مذلت می افکند که بی شک حس سرسختی و دلاوری وی را در هم می شکند و هرگاه فرمانها جنبه تربیت و تعلیم داشته باشد و از روزگار کودکی فراگرفته شود تا حدی آن احکام در کودک تاثیر می بخشد از این رو که تربیت او بر اساس بیم و فرمانبری و انقیاد است ولی چنین فردی بسرسختی و دلاوری خویش اعتماد نمی کند و بهمین سبب می بینیم اعراب وحشی و بادیه نشین نسبت به کسانیکه پیروی از فرمانها می کنند سرسخت تر و دلاورترند.

همچنین کسانی را می یابیم که رنج فرمانبری و عبودیت معلم را از نخستین ساعات تعلیم و تربیت متحمل می شوند و به احکام و تسلط مربیان خو می گیرند همین پیروی از دستورها و فرمانها سبب می شود که به میزان بسیاری سرسختی و دلاوری آنان نقصان می پذیرد و دیگر به هیچ رو نمی توانند از تجاوزاتی که به حقوق ایشان می شود دفاع کنند و این شیوه طالبان دانش است که قرائت و فراگرفتن تعالیم را از مشایخ و پیشوایان پیشه خود می سازند،آنان که در مجالس پر وقار و هیبت در کار تعلیم و تربیت ممارست می کنند و این آداب و رسوم،خویشتن داری و سرسختی و دلاوری را از آنان زایل می سازد.

و به هیچ رو نباید انکار کرد که صحابه پیامبر در عین اینکه دین و شریعت را فرا می گرفتند هیچگاه از سرسختی و دلاوری آنان کاسته نمی شد بلکه از همه مردم سرسخت تر و نیرومندتر و دلاورتر بودند زیرا هنگامی که مسلمانان دین خویش را از شارع صلی الله علیه وسلم فرا می گرفتند به علت دستورهای تشویق آمیز و تهدید آوری که شارع بر ایشان فرو می خواند،رادع و حاکم آنان از نفوس خودشان بر می خواست و وجدان دینی آنان حاکم بشمار می رفت،بنابراین رادع ایشان از راه تعلیم فنی یا تربیت آموزشی نبود،بلکه تنها در پرتو فراگرفتن احکام دین و آداب آن بود و آنچنان آنها را فرا می گرفتند که نفوسشان را به پیروی از آنها مأخوذ می کردند و این به سبب رسوخ عقاید ایمان و تصدیق در آنان بود.

و از این رو سرسختی و نیرومندی و دلیری ایشان مانند پیش همچنان استوار و پایدار بود و چهره شهامت و دلیری ایشان را ناخن تأدیب و فرمانبری نمی خراشید.عمر رَضِيَ اللهُ عَنهُ گوید:هرکه را شرع تأدیب نکند،خدا او را تأدیب نکناد.این گفتار از نظر شیفتگی و علاقه وی به این اصل است که رادع هرکسی باید از درون خود او باشد و هم بدین سبب است که او یقین و اطمینان داشت که شارع به مصالح بندگان خدا داناتر است.

و چون ایمان به دین در میان مردم تقلیل یافت و مردم از احکام فرمانروایان پیروی کردند و رفته رفته شرع جنبه دانش و صناعتی بخود گرفت که باید آنرا از راه تعلیم فرا گیرند و مردم به تمدن و شهرنشینی و خوی فرمانبری از فرمانها و دستورهای حکام گراییدند،از این رو شدت دلاوری آنان نقصان پذیرفت.پس ثابت شد که فرمانهای حکام و تعلیمات عرفی مایه تباهی دلیری و سرسختی است زیرا حاکم و رادع آنها بیگانه و بیرون از ذات آدمی است،در صورتی که احکام شرعی تباه کننده نیست چه رادع آنها ذاتی است.و به همین سبب این فرمانهای حکام و تعلیمات عرفی از جمله عواملی است که در ضعف نفوس و در هم شکستن دلاوری و نیروی مبارزه شهرنشینان تأثیر می بخشد و از آن رو که مایه رنج بردن نوزادان و کهنسالان آنان می شود،در صورتیکه بادیه نشینان از این وضع به کلی برکنارند چه آنها از فرمانهای حکام و تعلیم و آداب دورند.»^{۳}

منابع:

۱.Encyclopaedia Britannica,15th ed.,vol.9,p.148.

۲.صفحه فیسبوک مارک زاکربرگ

۳.عبدالرحمن بن خلدون،مقدمه،ترجمه محمدپروین گنابادی،چاپ نخست،ج۱،ص ۲۴۹-۲۵۰ و ۲۵۱